Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

JISMONIY TARBIYA VA JISMONIY 
MADANIYAT 
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA JISMONIY HATTI-HARAKATLARNI 
MUSTAQIL EGALLASH KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH 
Atabekov Fozil O‘razali o‘g‘li 
TVChDPI “Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim” fakulteti Maktabgacha ta’lim kafedrasi 
 
Maktabda  jismoniy  tarbiyaning  xilma-xil  shakllari  mavjud.  Afsuski,  boshlang‘ich  sinflarda  faqat 
dars  shaklini  tashkil  qilish  va  o‘tkazish  bilan  cheklanib  qolinmoqda.  Bu  esa  o‘quvchilarda    harakatga  
bo‘lgan    talablarini    qoniqtirmaydi.    Pedagogik    kuzatishlarning  ko‘rsatishicha  jismoniy  tarbiya  darslari 
jarayonida  o‘quvchilar  hayot  uchun  zarur  bo‘lgan  harakat  faolligini  nihoyatda  kam  qismini  oladilar. 
O‘zbekiston xalq ta’limi Vazirligining 1989 yil 
30 yanvar, 45- sonli buyrug‘iga binoan haftasiga 3 soat jismoniy tarbiya darsini o‘tish mo‘ljallangan 
edi. Lekin jismoniy tarbiya o‘qituvchilari bundan unumli foydalana ololmadilar. Bundan tashqari darslarni 
metodik jihatdan  to‘g‘ri tashkil qilinmasligi (ko‘pchilik maktablarda boshlangich  sinf o‘quvchilari bilan 
jismoniy tarbiya darsini mutaxassis bo‘lmagan o‘qituvchilar tashkil qiladi va o‘tkazadilar), o‘quvchilarning 
yosh  xususiyatlari  va  jismoniy  rivojlanishini  hisobga  olmagan  holda  mashqlar  tanlanishi  natijasida 
o‘quvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash, harakat malakalarini shakllantirish yetarli darajada emas. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarni jismoniy rivojlantirish uchun zarur va faol dam olishiga qaratilgan 
tadbirlar:  mashg‘ulotgacha  o‘tkaziladigan  gimnastika,  katta  tanaffuslarda  qiziqarli  harakatli  o‘yinlar, 
umumta’lim  darslar  jarayonida  o‘tkaziladigan  quvnoq  daqiqalar  va  boshqa  tadbirlarni  tashkil  qilishiga 
e’tibor berilmay qoldi. Natijada o‘quvchilarning harakat faolligi, ishchanligi tez pasayib boradigan bo‘ldi. 
Mustaqil  O‘zbekiston  Resupublikasining  strategik  vazifalaridan  biri  –  kelajakdagi  barcha  ezgu 
ishlarni  amalga  oshirishga  qadar  bo‘lgan  jismoniy  soglom  va  ma’naviy  barkamol  shaxsni  voyaga 
yetkazishdan iborat. 
Bu  vazifalarni  amalga  oshirish  uchun  o‘quv  ishlarni  rejalashtirishda  va  samarali  olib  borishda 
yangicha hamda ijodiy qarashimiz lozim, ishga tashabbuskorlik bilan yondashishmog‘imiz kerak. 
Demak,  maktabgacha  va  maktab  yoshidagi  bolalar  jismoniy  tarbiya  tizimini  rivojlantirsh  zarur, 
bolalarni harakat mahoratini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish kerak. 
Maktabgacha  va  maktab  yoshidagi  bolalarning  tarbiyasida,  ularni  jismonan  baquvvat,  aqlan 
barkamol  bo‘lib  yetishishlarida  jismoniy  tarbiya  yetakchi  rolni  o‘ynaydi.  Bu  muammolarni  hal  etishda 
asosiy o‘rin bolalar orasida, o‘qituvchilar, ota-onalar o‘rtasida organizmni chiniqtirish, gigiyenik qoidalari 
va talablarini o‘rgatish va tarbiyalash, sog‘lom turmush tarzini tartib etish egallaydi. Shu sababli birinchi 
navbatdagi  vazifa  bolalarni  har  tomonlama  to‘liq  rivojlanishiga  yordam  berish,  salomatligini 
mustaxkamlash, hayotga va mexnatga tayyorlash, yetuk shaxs bo‘lishiga hissa qo‘shishdir. 
O‘quvchilarni jismoniy tarbiyalashning turli xil shakllaridan foydalanish maktabda nafaqat jismoniy 
tarbiya  o‘qituvchisining  vazifasi,  balki  boshlangich  sinf  o‘kituvchilarining,  maktab  jamoatchiligining  va 
maktab yoshlar uyushmasi faollarining ham bevosita  vazifasidir. Ammo ko‘pgina maktablarda jismoniy 
tarbiya  davlat  dasturida  ko‘zda  tutilgandek  tashkil  qilinmaydi.  Buning  birinchi  sababi  maktab 
o‘qituvchilarining  jismoniy  tarbiya  mas’ul  bo‘lganlarning  barchasida  jismoniy  tarbiya  nazariyasiga  va 
metodikasiga oid bilimlar yetarli emas. Bu muammolarni hal qilishga qaratilgan, metodik adabiyotlar va 
qo‘llanmalar ham juda kam. 
Respublikamiz mustaqilligining xalqimizga bergan eng buyuk ne’matlaridan biri yoshlar o‘rtasida 
jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishga berilayotgan katta e’tibordir. 
Keyingi  yillarda  bolalar  sporti  va  jismoniy  tarbiyani  rivojlantirishga  katta  e’tibor  berilayotgani 
hammamiz  uchun quvonarlidir. Ammo shunga qaramay hali ta’lim muassasalarida bolalarning jismoniy 
tarbiyasini to‘g‘ri tashkil etish borasida qator muammolar mavjud. 
Olingan  ma’lumotlarga  ko‘ra  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  jismoniy  jihatdan  sog‘lomlik 
darajasi qoniqarli emasligi ko‘pgina mutaxassislar tomonidan e’tirof etilmoqda. Ilmiy tadqiqotlar natijasida 
olingan  ma’lumotlarga  ko‘ra  bugungi  kunda  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  to‘rtdan  uch  qismi 
birdaniga  ortiqcha  o‘quv  yuklamalari  bilan  band  etilganligi  oqibatida  odatdagi  o‘quv  predmetlarini 
o‘zlashtirishga  qiynalmoqdalar.  Sir  emaski,  ko‘pincha  boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchilari  birinchi  sinfga 

---

 
271 
 
kelgan  o‘quvchilarining  savodini  tezroq  chiqarish,  ularni  yozishga  va  o‘qishga,  hisob-kitobga  tezroq 
o‘rgatish uchun  yozuv, o‘qish va matematika mashg‘ulotlariga asosiy  e’tiborni qaratadilar-da, aksincha, 
bolalarning qiziqishi va ehtiyoji ko‘proq seziladigan jismoniy tarbiya, musiqa, mehnat kabi mashg‘ulotlarni 
ikkinchi  o‘ringa  surib  qo‘yadilar.  Buning  natijasida  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchisi  rivojlanishida  ham 
jismoniy, ham psixologik nosozliklar vujudga keladi. Bu esa, o‘z navbatida bolaning maktabdan, o‘qishdan 
tez bezib qolishiga sabab bo‘ladi. Maktab uning uchun o‘z imkoniyatlarini namoish etadigan, bilish, o‘qish 
va  o‘rganish  ehtiyojlarini  qondiradigan,  uni  takomillashishga  bo‘lgan  intilishini  qanoatlantiradigan  joy 
emas, balki uni har tomonlama ezib qo‘yadigan zindonga aylanadi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisining jismoniy xatti-harakatlarga bo‘lgan ehtiyojining yuqoriligi uning 
yosh va fiziologik xususiyatlari bilan asoslanadi. Bu davrda bolaning suyak- muskul tizimi shakllanishda 
davom  etib,  uning  organizmida  suyaklashish  davri  kechayotgan  bo‘ladi.  Ana  shu  holatning  o‘zi  uning 
jismoniy xatti-harakatlarga bo‘lgan ehtiyojini oshiradi. Ko‘p aqliy mehnat talab etadigan mashg‘ulotlarda 
vaqti-vaqti  bilan  fizkultdaqiqalarni  o‘tkazib  turishning  o‘zigina  bolaning  yuqorida  aytib  o‘tilgan 
ehtiyojlarini  qondirish  uchun  yetarli  hisoblanmaydi.  Hatto  haftada  ikki  marta  o‘tkaziladigan  jismoniy 
tarbiya  mashg‘ulotlarining  o‘zi  ham  o‘quvchilarda  jismoniy  ko‘nikmalarni,  qolaversa,  jismoniy 
madaniyatni talab darajasida shakllantirish uchun yetarli emas. 
Mutaxassislarning  ma’lumotlariga  ko‘ra,  bugungi  kunda  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  faqat 
9%i - yuqori darajadagi, 57%i – o‘rta darajada, 34%i – past darajadagi jismoniy ko‘rsatgichlarga ega. 
T.V.Korneyevaning  fikricha,  95,3%  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  darsdan  tashqari  paytlarda 
jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanmaydilar, 87,8 %i esa ertalabki badantarbiyani bajarmaydi, faqat 12% 
bolalar ota-onalari bilan faol dam oladilar. 
Bu ko‘rsatkichlar, albatta, bizni tashvishga soladi. O‘quvchilarda boshlang‘ich sinfdan, hatto undan 
ham  oldinroq  jismoniy  tarbiya  bilan  muntazam  shug‘ullanish  ko‘nikmalarini  shakllantirish,  sog‘lom 
turmush  tarzini  yo‘lga  qo‘yish  faqat  ta’lim  muassasalarining  emas,  balki  ta’lim-tarbiya  ishi  bilan 
shug‘ullanadigan barcha ijtimoiy institutlar – oila, maktab, mahalla, ommaviy axborot vositalari, huquq-
targ‘ibot organlarining birgalikdagi bahamjihat faoliyat ko‘rsatishlariga bog‘liqdir. 
Ammo  barcha  ijtimoiy  institutlar  ishini  bolalarda  jismoniy  madaniyatni  shakllantirishga  oid  zarur 
metodik  ko‘rsatmalar  va  tavsiyalar,  zarur  bilimlar  bilan  qurollantiradigan  tashkilot  –  bu  ta’lim 
muassasalaridir.  Ta’lim-tarbiya  ishi  bilan  shug‘ullanadigan  mutaxassislarning  kasbiy  tayyorgarligi  va 
malakasini yuqori darajada takomillashtirish ham muammoning yechimini topish uchun asosiy shartlardan 
biri bo‘lib hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida jismoniy ko‘nikmalar va sog‘lom turmush tarzini 
shakllantirishning asosiy vositasi bu jismoniy tarbiya mashg‘ulotlaridir. 
Xulosa  qilib  aytganda  harakat  malakalarini  takomillashtirish  jarayonida  oson  tushunarli  va 
individuallashtirishni  ta’minlash  bilan  birga,  o‘rganilgan  harakatning  qanchalik  mustaxkamlanganligiga 
qarab  musobaqa  metodidan  oldin  harakat  texnikasiga  asosan,  so‘ngra  butun  funksional  imkoniyatlarini 
ko‘rsatib yanada kengroq foydalanish zarur. 
ADABIYoTLAR RO‘YXATI 
1. 
Sh.Qurbonov,  A.Qurbonov.  Jismoniy  mashqlarining  fiziologik  asoslari.  «O‘AJBNT» 
Markazi, 2003 y. 
2. 
Q.Sodiqov,  S.X.Atipova.  Yosh  fiziologiyasi  va  gigiyena.  «Yangi  asr  avlodi»  Toshkent 
2009 y. 
3. 
N.Q.Qosimova. Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. Buxoro 2005 y. 
4. 
A.Q.Atoyev. Bolalar sportini rivojlantirish. Buxoro-2007 y 
5. 
M.Raxmatxo‘jayev,  B.Safarov.  Jismoniy  tarbiya  o‘qituvchilari,  sport  maktablarining 
rahbar va murabbiylari uchun qo‘llanma. Toshkent 2009 y. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
272