Ingeneriyasi

1-jadval 
Metall ionlari – kofaktorlar  sifatida 
Fermentlar-
ning sinflari 
Ferment nomi va shifri  Metall 
Katalizlaydigan reaktsiyasi 
Oksido-
reduktazalar 
Alkogoldegidrogenaza 
(1.1.1.1.) 
 
Nitratreduktaza 
(1.7.99.4.) 
Ferredoksingidrogenaza 
(1.12.7.1.) 
Zn 
 
 
Mo 
 
Fe 
Spirt 
va 
aldegidlarni 
oksidlanishi,  aldegidni  spirtga 
qaytarilishi. 
HNO
3
 
ning 
HNO
2
 
ga 
qaytarilishi. 
Turli xil moddalarni qaytarishda 
molekulyar 
vodoroddan 
foydalanish. 
Gidrolazalar  α-amilaza (3.2.1.1.) 
 
Dipeptidaza (3.4.13.11) 
ATF aza (3.6.1.4.) 
Ca (Zn) 
 
Zn 
Mg 
Kraxmalning 
α-1,4-glikozidli 
bog`larining gidrolizi. 
Dipeptidlar gidrolizi. 
ATF gidrolizi 
Liazalar 
Fosfopiruvatgidrataza 
Mg, Zn, 
Mn 
2-fosfoglitseratning  fosfoenol-
piruvat hosil qilib gidratlanishi 
 
Metall  ionlari  faol  markazda,  yirik  organik  molekula  (masalan,  gem) 
tarkibida yoki apofermentdagi aminokislota qoldig`i bilan bevosita bog`langan 
bo`lishi  mumkin.  Oksidoreduktazalar  ta‟sirida  elektronlar  tashilishi  va 
substratni 
oksidlanish 
darajasi 
o`zgarishida 
metallar 
valentligini 
o`zgaruvchanligi bilan kofaktor sifatida ishtirok etadi (Fe, Mo, Cu, Co). 
Agar  metallar  katalizda  bevosita  ishtirok  etmay,  boshqa  maqsadlarda, 
masalan,  substratni  bog`lash  uchun  xizmat  qilsa,  unda  oksidoreduktazalarga 
oksidlanish darajasi doimiy bo`lgan metallar kiradi. 
Substratlar gidrolizi reaktsiyasini  katalizlovchi metallofermentlar doimiy 
valentlikka  ega  metallar:  rux,  kaltsiy,  magniy  tutadi,  kamdan-kam  hollarda 

---

 
44 
oksidlanish  darajasi  o`zgaruvchan  metallar,  masalan,  marganetsni  uchratish 
mumkin. 
Ferment  katalitik  ta‟sirida  metallarni  vazifasi  nimadan  iborat?  Ferment 
funksiyasida  metall  ionlari  ishtirokini  bir  necha  xil  yo`llari  aniqlangan  degan 
savolga quyidagicha javob berish mumkin: 
Birinchidan, metall faol markazning o`ziga xos elektrofil guruhi sifatida 
substratning  manfiy  zaryadlangan  guruhlari  bilan  o`zaro  ta‟sirlashadi.  Bunday 
metall-substrat komplekslari ferment bilan oson reaktsiyaga kirishadi. 
Ikkinchidan,  o`zgaruvchan  valentlikka  ega  bo`lgan  metall  elektron 
tashilishida o`zi ishtirok etishi mumkin, ya‟ni katalitik qism vazifasini bajaradi. 
Uchinchidan, 
metall 
apofermentning 
uchlamchi 
va 
to`rtlamchi 
strukturasida katalitik faol konformatsiyasini shakllantiradi. 
To`rtinchidan, metallar ba‟zida apoferment va koferment o`rtasida o`ziga 
xos ko`prik vazifasini bajaradi. 
Metallar organizmga vitaminli kofermentlarga o`xshash ovqat bilan birga 
kiradi.  Ovqat  tarkibida  ular  miqdori  yetarli  bo`lmasa,  organizm  modda 
almashinuvida  jiddiy  buzilishlar  kuzatiladi.  Bu  esa  metallarning  yuqori 
darajadagi biologik faollikka ega ekanligini tasdiqlaydi.