Abduhamid nurmonov

Sonorlar  — jaranglilar  —  jarangsizlar
Bunda zidlanuvchi  a ’zolarda chapdan  o ‘ngga qarab ovoz belgisi 
kuchsizlashib  boradi,  o ‘ngdan  chapga  qarab  esa  ovoz  belgisi 
kuchayib  boradi.  Bunday  vaqtda  sonorlar  bilan  jarangsizlar 
zidlanishning  ikki  qutbida  turadi va o ‘zaro  ikki  belgiga  ko‘ra o'zaro 
privativ zidlanadi.  Sonorlar shovqin belgisiga ko‘ra belgiga cga  emas, 
jarangsizlar  esa  bu  belgiga  kuchli  ega;  ovoz  belgisiga  ko‘ra  kuchli 
ega;  har ikki belgini  o ‘zida  mujassam  ctgan jaranglilar oraliq holatni 
egallaydi.
Yoki  til-nutq  zidlanishi,  gaplarning  tasdiq  yoki  inkor  belgisiga 
ko'ra,  fe'llarning boMishli  yoki  boMishsizlik,  o ‘tim li-o‘timsizlik  kabi 
belgilariga ko‘ra zidlanishida ham oraliq holatlarga yo‘l qo ‘yilmaydi.
D em ak,  zid lan ish n in g   b in ar,  dixotom ik  tam oyili  m utloq 
boMmagarridek,  trenar,  politom ik  tamoyili  ham  m utloq  emas.
138
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

L ingvistik  b irlik la r  z id la n ish d a   h ar  ikki  ta m o y iln in g   am al 
qilinishining guvohi  bo‘lamiz.
«Form al-funksional y o ‘nalish» vakillari  F.dc  Sossyurning  «til- 
nutq»  dixotomiyasini  «tison-nutq»  atam alari  bilan  nomlaydiki, 
bu  ham  am aliyotda  bir  oz  qiyinchilik  tu g ‘diradi.  Chunki  lisoniy, 
nolisoniy  atam alari  lingvistik  va  paralingvistik,  ckstralingvistik 
atam alari  uchun  qoMlanilar  cdi.  Bu  atam aning  «til»  m a'nosida 
ham   q o ‘lianilishi  u n d a  k o ‘p  m a 'n o lilik n i  vujudga  k eltiradi. 
M asalan,  paralingvistik  vositalarga  q aram a-q arsh i  q o ‘yilgan 
vositalar,  ya’ni  fonasion  vositalar  lingvistik  vositalar  sanaladi. 
Lingvistik  vositalar  csa  til  birliklarini  ham ,  nutq  birliklarini  ham 
o ‘z  ichiga  oladi.
Shuningdek,  lingvistik  birlik  degan  atam a  ham  til  birligiga, 
ham  nutq birligiga nisbatan qo‘lianiladi. Agar lisoniy birlik atamasini 
faqat  til  birligi  uchun  qo'Ilasak,  nutq  birligi  tashqarida  qoladi.
F.de  Sossyurning  o ‘zi  ham  langugc  «nutqiy  faoliyat»ni  La 
languge  va  parole  ga  ajratgan,  keyingi  ikki  tushunchani  birinchisi 
o ‘z  ichiga  olgan.  Ana  shuni  hisobga  olgan  holda  nutqiy  faoliyatni 
til-nutq  tarzida  ifodalash  F.de  Sossyurning  til-nutq  dixolomiyasiga 
yaqinroq  bo‘ladi,  deb  hisoblaymiz.
0 ‘zbek  tilshunosligida  sistcm aviy-struktur  tilshunoslikning 
«formal-funksional  yo‘nalishi»dan  bir  oz  farq  qiladigan  ikkinchi 
yo‘nalish  ham  vujudga  kcldi.
Bu  yo‘nalish  quyidagi  tamoyillarga  amal  qiladi:
1.  Tilni  o ‘rganishda  induktiv  va  dcduktiv  tam oyillarning 
hamkorligi;
2.  N utqiy  faoliyatda  til-nutq  dixotomiyasining  arnal  qilishi; 
invariant-variantlilik  munosabatini  bclgilash;
3.  Til  sistemasining  iyerarxik  tuzilishi.  Bir  sath  birliklari  va 
sathlararo  birliklar  munosabatlari;
4.  Lingvistik birliklarning belgili  tabiati.  Lingvistik belgida shakl 
va  mazmun  munosabati;
5.  N utqiy  faoliyatda  lingvistik  va  ekstralingvistik  vositalar 
hamkorligi;
6.  Tilning  ijtimoiy  funksiyalari  (kommunikativ,  kummulativ, 
ekspressiv).
1 3 9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu  tam oyillar  asosida  hozirgi  kunda  o ‘ndan  ortiq  monog- 
rafiyalar,  yuzdan  ortiq  maqolalar  maydonga  keldi.
Kcyingi  yo ‘nalish,  yuqorida  bayon  qilingan  tam oyillardan 
ko‘rinib  turibdiki,  sistem aviy-struktur  yo'nalishlarning  har  uch 
tarm og‘iga  xos  eng  ratsional  tom onlarni  va  sharq  falsafasining 
obyektni  fahrniy  va  idrokiy  bilish  haqidagi  ta'lim otlarini  o ‘zida 
mujassam  etgan.
Bu  y o ‘nalish  lingvistik  b irlik larn in g   ichki  stu rk tu rasi  va 
funksiyasiga  ko‘proq  e'tibor  bcradi.  Shuning  uchun  urii  «struktur- 
funksional  yo‘nalish»  deb  nomlash  maqsadga  muvofiqdir.