Toshkent davlat agrar untversiteti

Favqulodda  hodisalar  turlari
15.2-jadval
Tasni fning 
asosi
Kelib chiqish xususiyati (oldindan mo‘ljallangan)
Holatning
turi
О dindan  mo‘ljallab
qo‘yiI.uan
Oldindan mo'ljallab qo‘yilgan
Sin liar
[jtimoiy-siyosiy
mojarolar
Texnogen (texnologik falokatlar)
Tabiiy ofatlar
«Kombinatsiyalashgan» favquloddagi  holat
Sinf ostilari
Ijtii
siy
moji
noiy-
osiy
irolar
Harbiy-
siyosiy
mojarolar
Sanoat
falokatlari
Transport
falokatlar
Boshqa
falokatlar
Texnogen
falokatlar
Gidrome-
teorolgik
falokatlar
Tabiiy
texnogen
Ijtimoiy-
tabiiy
Ijtimoiy-
texnologik
Tabiiy-
Texno-
ijtimoiy
Guruhlar
Qo‘zg‘
islulai
tov
tcrroj
har
alonlar.
bo‘yin
lash,
chilik
lkati
Devers iyal 
ar, chcgara
mojarolari,
janglari
Energetik
(AES,
YeES va 
boshqa.)
Ishlab
chiqarish
ob’ektlar-
dagi
falokatlar
Xavfli
yuklami
tashish-
dagi
falokatlar
Taksik
moddalar
bilan yer, 
suv, havo, 
shuning- 
dek oziq- 
ovqatlar- 
ning 
ifloslanishi
Zilzila,
sunami
Suv
toshqini,
girdob,
tornado,
bo'ronlar
scl,
ko‘chkin-
lar,
qurg'chi-
lik
ChoMga
aylanish,
yer
cho(kishi,
yer
kokchishi
Yuqumli
kasallik-
lami shu 
jumladan 
spid 
epide- 
miyasi
Kasb
kasallik-
larining 
(silikoz, 
allergiya 
va bosh.) 
epide- 
miyasi
Ruhiy
kasallik-
laming 
cpidc- 
miyasi 
(aqlning 
orqada 
qolishi; 
fobiyalar 
va bosh.)
Hodisalar
turi
Antropogen (texnogenlari ichida)
Tabiiy
Tabiiy-antropogen
Tasnifning
asosi
Kelib chiqish xususitiga (tabiiyligi) ko‘ra

---

bilan  zaharlangan,  ya’ni  tibbiy  yordam ko‘rsatilgan  odamlar  soni 
90000 ta g a yetdi.
Bxopalda va Chemobilda boigan bunday texnogen falokatlaming 
texnik-iqtisodiy  mezoiiiga  asosan  lokal  favquloddagi  hodisaga, 
iqtisodiy  b o ‘yicha - milliyga, ijtimoiy-siyosiy bo‘yicha esa xalqaro 
rezonansni inobatga olgan holda,  shuningdek  ijtimoiy-iqtisodiyligi 
bo‘yicha (butunjahon tarixidagi industriya va energetikasidagi yagona 
eng  yirik  falokatlardan bin)  global  favquloddagi  hodisaga  kiritish 
mumkin.
Jad valad a  keltirilgan  boshqa  texnogen  falokatlar  hozirgi 
adabiyotlarda ko‘pincha ekologik falokat deb ataladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Atrof-muhit  to ‘g ‘risida»gi 
qo nu nid a  regiondagi  katastrofin  ekologik  holat  degan  atama 
ishlatiladi,  bu  mamlakatimizning  qaysidir  regionida  eng  yuqori 
darajadagi  ekologik  baxtsizlik  deb  tushuniladi.  Qaysi  hududda 
falokatli ekologik holat vujudgakelgan bo‘lsa, ko‘rsatilgan qonunda 
ekologik  ofat  nomi  bilan  yuritiladi.  Ekologik  ofat  doirasida  o‘rab 
turgan  tabiat  muhiti  chuqur  qaytarib  boMmaydigan  o‘zgarishlarga 
bardosh  beradi,  aholi  sogiigining keskin  yomonlashuvi  kuzatiladi 
va bolalar oiim i ko‘payadi.
15.3. Texnogen falokatlaming sabab va  bosqichlari
Har  qanday  texnogen  favqulodda  hodisaning  vujudga  kelishi 
texnogen  falokatlaming  kelib  chiqishida  obyektiv  va  sub’ektiv 
omillaming ta’siri  bir qancha hodisalaming sababiga aylanadi.
Ekspertlaming baholashi bo‘yicha, odamlaming xatosi AES dagi 
ekstremal holatning 45 foizini, aviafalokatlami 60 foiz va dengizdagi 
falokatlaming  80  foizini  tashkil qiladi.
Favqulodda  holat jarayonining  rivojlanishini  (shu  jumladan, 
te x n o g e n   falokatlam i)  uchta  bosqichga  bo‘lish  maqsadga 
muvofiqdir:  yuzaga  kelishi,  eng  yuqori  nuqtasi  (kulminatsiyasi) 
va  so‘n is h  jarayonlari.  Favqulodda  holat rivojlanishining  birinchi 
bosqichida bo‘lajak texnogen falokatning zamini tuziladi: juda ko‘p 
texnik nosozliklar to‘planadi, uskunalaming  ishlashida to‘xtashlar 
kuzatiladi, unga xizmat ko‘rsatuvchi xodim xatolarga yo‘l qo‘yadi, 
obyekt tashqarisiga chiqmaydigan falokatga sabab bo‘lmagan (lokal) 
avariyalar  sodir  bo‘ladi,  ya’ni  texnik  tavakkallik  ortib  boradi. 
Bunday  bosqichning  davomiyligini  baliolash  qiyin.  «Portlovchi»
182

---

favqulodda  hodisalar  (B xopale  va  Chemobildagi  falokatlar) 
bosqichlari  sutkalab  yoki  oylab  o ‘lchanishi  mumkin.  «Silliq» 
texnogen  falokatlarda (masalan,  AQSh  dagi Lav ko‘li rayonidagi 
ekstremal  vaziyat)  keltirilgan  bosqichning  davomiyligi  bir  necha 
y illar  davom ida  o ‘lc h a n a d i.  M isol  tariqasida  1989-yil 
Boshqirdistonda sodir bo‘lgan falokatning paydo bo‘lish bosqichini 
ko‘rib  chiqamiz.  G ‘arbiy  Sibir  -   Ural  -   Povolje  m ahsulot 
y o ‘naltiruvchi  q u v u rn in g   1431  km  uchastkasida  yengil 
uglevodorodlarni  nasos  yordam ida  bir  joydan  boshqa  joyga 
o ‘tkazish  vaqtida  diametri  720  mm  bo‘lgan  quvur yorilib  ketgan, 
undan  2,5  soat vaqt davomida suyultirilgan mahsulot oqib yotgan 
(yaqin  110001 mahsulot oqib  chiqqan). Quvurning yorilgan joyidan 
temir  yo‘ligacha  bo‘lgan  masofa  300-500  metrga  teng  edi.  Bir- 
biriga qarama-qarshi kelayotgan ikkita poyezd temir yo‘li  bo4ylab 
o ‘tayotganda;  tasodifiy  uchqundan  mahsulot  parlari  bilan  havo 
aralashmasidan  portlash  so d ir  b o ‘ldi,  bu  esa  poyezdlarning 
halokatiga olib keldi.  Ushbu  texnogen  falokat natijasida 573 odam 
halok  bo‘lgan,  693  tasi  yaralangan.  Qizig‘i,  bufalokatning  paydo 
bo4lishizaminni  1985-yildan  1989-yillargachakuzatilgan. Ikkiyilga 
yaqin  mahsulot  yo^naltiruvchi  quvurning  elektrokim yoviy 
izolyatsiyasi  bo‘lmagan,  an a   shuning  natijasida  uning  ayrim 
uchastkalarida  3-4  mm  chuqxirlikda  ustki  zanglash  sodir  bo4lgan, 
ayrim hollarda bir yoqdan ikkinchi yoqqa teshib o‘tish hollari ham 
kuzatilgan.  Truba  q u v u rlari  ustidan  g ‘ildirakli  va  zanjirli 
traktorlaming  o‘tishi  ko‘plab  odamlarga  snikastlar  yetkazgan. 
Falokatning sodir bo‘lishiga olib kelgan boshqa sabablar ham bor.
Texnogen falokatlaming kulminatsion bosqichi moddalami yoki 
energiyani  atrof-m uhitga  ch iq arib   tashlashdan  boshlanadi 
(yong‘inning  sodir  bo‘lishi,  zaharli  moddalarning  atmosferaga 
chiqarib  tashlanishi,  to‘g ‘onlam ing  vayron  bo‘lishi)  va  xavfli 
manbalarining yopishi (cheklash) bilan yakunlanadi. Chemobildagi 
avariya hodisasida kulminatsion bosqichning davomiyligi esa 15 kunni 
tashkil etgan.
Texnogen  falokatning  so^nish  bosqichi  xavflilikni  manbadagi 
yopish  (cheklash)  davri  xronologik  qamrab  olingan  favquloddagi 
holatlarning  to‘g‘ridan-to‘g ‘ri  va  bilvosita  oqibatlarini  to ‘liq 
tugatishguncha  lokalizatsiyaiash  bilan  bog‘liq.  Bu  bosqichning 
davomiyligi  bir necha o‘n  yillar davomida  o‘lchanadi.
183

---

Chemobil AESdagi avariyaning tibbiy oqibatlarining davomiyligi 
uzoq  va  o‘ta  xavflidir.  Bu  avariyadan  so‘ng  birinchi  tibbiy  voqea 
o‘tkir  nurlanish  kasalligi  bo‘lgan.  Avariyadan  so‘nggi  3  oy  ichida 
134 ta kasallanganlardan 28 ta odam oigan, shu avariyagacha 40 yil 
mobaynida esa sobiq SSSR hududida 500 ta o‘tkir nurlanish kasalligi 
paydo bo‘lgan.  Eng yomoni unda atigi  43  ta odam o‘lgan voqealar 
hisobga olingan.
Avariyaning  ikkinchi  dramatik  oqibati  bolalar  orasida 
qalqonsimon  bezining  raki  birdaniga  ko‘payib  ketganligidir.  Bu 
Belorusiya  va  Ukrainaning  ayrim  viloyatlarida,  shuningdek 
Rossiyaning Bryansk viloyatida kuzatilgan. Kasallanganlaming eng 
k o ‘p  soni  radionuklidlar  bilan  ko‘plab  ifloslangan  rayonlarda 
aniqlangan.
Avariya kunlari tashqi muhitga umumiy aktivligi 50 min. kyuriga 
yaqin radionuklidlar chiqarib  tashlangan.  Asosan tuproqqa tushgan 
seziy  -   137  yarim  yemirilish  davri  bilan  30  yil  strontsiy  -   90-28 
yii, plutoniy -  239 24 065  yil, plutoniy -  241  14 yil, plutoniy -  241 
izotopi  aktivligi  bilan plutoniy -  239  dan yuqoridir.  Plutoniy -  241 
davri  bilan  belgilanadi.  Radioaktiv o‘zgarishlar natijasida amertsiy
-  241 (alfa nurlanish)ga aylanadi, ayrimlarida yarim yemirilish davri 
485  yilni tashkil etadi.  Oxirgi  izotopi neptuniy -  239 ga aylanadi va 
u  alfa nurlanish  deyiladi,  yarim  yemirilish davri  2140000 yili  bilan 
(amalda  doimiy  alfa  nurlovchi)  xarakterlanadi.  Buning  oqibatida 
Chemobil falokati oqibatida (2006 yilga) 20 yildan so‘ng tuproqdagi 
alfa nurlovchilaming soni ikki barobarga ko‘payadi. Bundan keyingi 
nurlanish  darajasi yana 40 yil mobaynida ortib boradi, undan  so'ng 
minglab yillar davomida  doimiy  boiib  qoladi.  Odam  yoki  hayvon 
organizmiga yuqorida qayd etilgan radioaktiv izotoplarining tushishi 
natijasida  to4qimalaming  ichki  nurlanishi  sodir  boiadi.  ya’ni  bu 
xavfli shishlaming paydo boiishi tavakkalini oshiradi. Hozirgi zamon 
hisob-kitobi  bokyicha  Chernobildagi  faiokat  50  yil  davomida 
onkologik kasallliklar tiifayli yana 15 ming kishining oiimiga sabab 
boiishi  mumkin.
Kimyoviy korxonalarda boigan falokatlar o'sish bosqichi ancha 
uzun,  buning  isboti  sifatida  Bxopaladirdagi  falokatni  keltirish 
mumkin.  Mazkur  hududda  hozirgacha  odamlaming  oiishi  da vom 
etmoqda. Agar atrof-muhit toksik moddalar bilan ifloslansa bu holat 
yanada yomonlashishi mumkin.
18 4

---