hamma hodisalar «portlovchi» va «silliq» bo‘lishi mumkin.
Birinchi turdagi favqulodda hodisalaming rivojlanish davomiyligi
bir necha soniyadan to bir necha soatgacha bo‘ladi. Bunday ekstremal
hodisalarga tabiiy ofatlar va ayrim turdagi texnogen falokatlar (yirik
AES, TES, gaz va neft quvurlaridagi hamda kimyoviy korxonalardagi
avariyalar) misol bo‘lishi mumkin. Ikkinchi turdagi favqulodda
hodisaning rivojlanish davom iyligi bir necha o‘nlab soatlarda
hisoblanishi mumkin. Shunday holat 1978-yil Lav kanali
tomonidan
( AQSh, Nigara-Fols shahri) vujudga keldi. 1942-yildan 1953-
yilgacha mashhur
« O ksidental Petroleum» neftkimyo
korporatsiyasining
filiali xavfli chiqindilami, ya’ni tarkibida dioksin
va yana taxminan 200 ta zaharli moddalami ko‘mganlar. Chorak asr
o4gandan so‘ng ular yuzaga chiqib, suv tarmoqlariga tushib qoldi
va aholining sog‘ligi va hayotiga jiddiy xavf tug‘dirdi.
Shundan sokng 1978-yilda AQSh prezidenti «milliy favqulodda
holatni» z’ion qildi va shahar aholisi evakuatsiya qilindi.
Tarqalish masshtcibiga qarcib favqulodda holatlar lokal (obyektli),
mahalliy, regional, milliy v a globallar turlar bo‘yicha tasniflanadi.
Tarqalish masshtabi tushunchasiga nafaqat favqulodda ro‘y bergan
hodisaning hudud o‘lchamlari, balki ikkinchi darajali oqibatlari uning
sistemasini (aloqa, suv ta’minoti buzilganligi, zarar ko‘rgan bino va
inshootlami ta’mirlash yoki butunlay buzib tashlash kerakligi va
boshqalar), shuningdek bu oqibatlaming og‘irligi, favqulodda hodisa
oqibatlarini tugatish uchun sarf qilingan kuch va resurslarga qarab
baholanadi.
Lokal favquloddagi holatlar xalq xo‘jaligining ayrim obyektlarida
(korxonalarda, sanoatdagi tozalash inshootlarida, omborxonalarda
va narsalar saqlanadigan joylarda) vujudga keladi.
Favquloddagi holatlarning oqibatlari shu obyektlarda o ‘z
resurslari hisobiga yo‘qotiladi.
Mahalliy favquloddagi hodisalarga, aholi yashaydigan punktlarda,
shaharda,
bir yoki bir necha tumanlarda,
shuningdek, viloyat doirasida
sodir bo‘lgan hodisalar kiradi. Ulaming oqibatlarini tugatishda viloyat
resurslari jalb qilinadi.
Regional favquloddagi holatlar bir necha viloyatlar hududini yoki
iqtisodiy hududlarini egallaydi. Milliy favquloddagi holatlar bu bir
qancha iqtisodiy rayonlaming hududlarini o‘z ichiga oladi, ammo
davlat tashqarisiga o‘tib ketmaydi.
179
Global
favquloddagi holatlar boshqa davlatlarga ham tarqaladi.
Bulaming oqibatlari davlat yoki xalqaro birlashmalaming hisobiga
tugatiladi.
Lokal favquloddagi hodisa ma’lum sharoitlarda butunlay regional,
milliy yoki global hodisalarga aylanib ketishi mumkin. Bu holda
muhimi mezon yoki parametming aniq turini aniqlashdir. Bunda
asosan vujudga kelgan holat bu yoki u favquloddagi holatga
qarashliligi ma’lum bo‘ladi.
Misol tariqasida butun dunyo energetikasi va sanoatni
rivojlanish
tarixida bo‘lgan eng yirik ikkita texnogen falokatlarni ko‘rib
chiqamiz. 1986-yil 26 aprelda Chemobilda yirik yadroviy avariya
sodir bo‘ldi. Yadroviy reaktomingoperatorlari tomonidan bir qancha
ketma-ket yo‘l qo‘yilgan xatolar natijasida, unda suv bug‘i to‘plana
boshlandi. U reaktorda bo‘lgan issiq sirkoniy (kimyoviy element)
ta’sirlangan va vodorod hosil bo‘lgan. Reaktoming aktiv doirasidagi
vodorodning bosimi osha
boshlagan, oqibat
natijada bu reaktoming
tepa qismi vayron bo‘lishiga olib keldi. Gazsimon aralashma havo
bilan qo‘shilganda portlagan va sodir bo‘lgan alangadan grafltli
susaytirgich yonib ketgan. Bu susaytirgich bir necha kun yonavergan.
Reaktorda bo‘lgan reaktiv moddalar atmosferaga tushib radioaktiv
bulut hosil qilgan. Bu bulutning olchamlari eniga 30 km va uzunligi
bo‘yicha 100 km ni tashkil qilgan. Bu katta masofadagi bulutlar,
joylarini radioaktiv zararladi. Joyning ahamiyatga ega bo‘lgan
doirasining ifloslanishi (ifloslanish darajasi 5 mr/ch ko‘p) 3000 km2
ni tashkil qildi. Avariya natijasida bir necha o‘nglab odamlar halok
bo‘ldi. Shuningdek, k o ^ la b nurlanish kasalligi qayd etilgan.
Avariyadan so‘ng tezlik bilan reaktordan 30 km radiusda yashovchi
aholi evakuatsiya qilindi.
Yirik kimyoviy avariya Hindistoning Bxopale shahridagi
pestitsidlar tayyorlaydigan zavodda 2 dekabr 1984-yilda sodir
bo‘lgan. Bu zavod Amerikaning «Yunion Karbayd» firmasining
shu’ba korxonasi bo‘lib, u sevin pestitsidini (CIO H7 OOCNHCH3)
ishlab chiqargan. Uni ishlab chiqarishda oraliq zaharli birikma (yarim
mahsulot) sifatida metilizotsianat ishlatilgan. Rezervuarlaming birida
texnik buzuqlik (saqlovchi klapanni sinishi) natijasida, undagi
saqlangan metil - izotsianatning zaharli parlari atmosferaga tushgan.
Baholash bo‘yicha havoga taxminan 3 tonnaga yaqin gaz tushgan,
uning ta’siri natijasida 2500 odam halok bo‘lgan. Zaharli modda
180
