Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov


Ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi



Download 4,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/161
Sana30.12.2021
Hajmi4,02 Mb.
#196035
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   161
Bog'liq
Ekologiya-A.Ergashev

 
Ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi  
 
«Ekologiya» rivojlanish atamasini 1866-yili nemis zoologi E.Gekkel taklif 
etgan.  Qadimgi  Gretsiya  va  Rim  tabiatshunoslari  asarlarida  ham  ekologiya 
to‗g‗risida  ma‘lumotlar  berilgan.  XVIII  asr  tabiatshunoslari  (K.Linney, 
J.Byuffon)  ham  qimmatli  ekologik  kuzatishlar  olib  borishgan.  Ekologiya 


14 
 
botanika  va  zoologiyada  bir  yo‗nalish  sifatida  vujudga  keldi.  Ekologiyaning 
shakllanishida organizmlarning hayot tarzi o‗rganilgan ilmiy ishlar, shuningdek, 
ularning  tarqalishi  hamda  rivojlanishini  har  xil  muhit  omillariga  bog‗liq 
bo‗lganligi  ta‘sir  ko‗rsatgan.  O‗simliklarning  geografik  tarqalishini  tekshirish 
ayniqsa  katta  ahamiyatiga    ega  bo‗lgan.  XIX  asrning  boshlarida  nemis 
tabiatshunosi  A.Gumboldt  o‗simliklar  hayotiy  shakllarining  dastlabki 
klassifikatsiyasini  tuzdi.  Shveysariyalik  botanik  O.P.Dekandol  o‗simliklarga 
tashqi  sharoit  ta‘sirini  o‗rganadigan  «epirreologiya»  fanini  alohida  fan  sifatida 
ajratdi. 
Rossiyada  ekologiyaning  rivojlanishida  K.F.Rule  asarlari  katta  rol 
o‗ynagan.  Uning  asarlarida  hayvonlarni  boshqa  organizmlar  va  abiotik  muhit 
bilan  o‗zaro  bog‗liq  holda  o‗rganish  zarurligi  ta‘kidlangan.  XIX  asrning 
o‗rtalarida agrokimyo fani katta yutuqlarga erishdi. Ekologiyaning mustaqil fan 
sifatida shakllanishida Ch.Darvinning «Turlarning kelib chiqishi...» (1859) asari 
katta ta‘sir ko‗rsatdi.  
XX  asrning  boshlarida  o‗simlik  va  hayvonlarning  abiotik  muhit  bilan 
birgalikda  o‗zaro  ta‘sirini  tekshirish  masalasi  qo‗yildi.  Bu  masala  hal  etilgach, 
ichki  suv  havzalarini  o‗rganishda  katta  muvaffaqiyatlarga  erishildi.  Suvli 
muhitdagi  har  xil  formali  hayot  to‗g‗risidagi  fan  gidrobiologiya  deb  ataldi. 
Gidrobiologlar  tabiatdagi  moddalar  aylanishi  va  energiya  transformatsiyasida 
organizmlarning  rolini  birinchi  bo‗lib  o‗rgana  boshladilar.  Ular  ekologiyaning 
rivojlanishi uchun muhim bo‗lgan biomassa (nemis olimi R.Demol) va biosenoz 
mahsuloti  (R.Demol  va  nemis  olimi  A.Tineman)  tushunchalarini  ta‘riflab 
berdilar.  
Quruqlikda  moddalar  aylanishini  miqdoriy  jihatdan  o‗rganish  ishlari 
keyinroq (XX asrning 30–50-yillaridan) boshlandi. Bu ishlarning rivoj topishiga 
Rossiyada  tuproqshunoslikning  paydo  bo‗lishi,  xususan  XIX  asr  oxirida 
V.V.Dokuchayevning tuproq muhitining abiotik va biotik tarkiblari o‗zaro ta‘siri 
natijasida vujudga kelgan maxsus jismlar deb talqin etgan tasavvuri asos bo‗ldi. 


15 
 
XX  asr  boshlarida  quruqlikdagi  ekologik  tadqiqot  ishlarini  botaniklar  va 
zoologlar alohida-alohida olib bordilar.  
O‗simlik  guruhlariga  katta  e‘tibor  berildi.  O‗simlik  guruhlarining  tuzilish 
qonuniyatlarini  o‗rganuvchi  fitosotsiologiya  (keyinroq  fitosenologiya)  fani 
paydo  bo‗ldi.  Shu  davrda  guruhlarning  almashinish  jarayoni  qonuniyati  – 
suksessiya 
jadal 
tadqiq 
etildi. 
O‗simlik 
guruhlarini 
o‗rganishda 
G.F.Morozovning «O‗rmon to‗g‗risida ta‘limot» (1912) va V.N.Sukachyovning 
«O‗simlik  guruhlari  haqidagi  ta‘limotiga  kirish»  (1915)  asarlari  muhim  rol 
o‗ynadi.  Nazariy  ekologiyaning  rivojlanishiga  ingliz  olimi  Ch.Eltonning 
«Hayvonlar ekologiyasi» (1927) kitobi ham katta ta‘sir ko‗rsatdi.  
20–30-yillarda  akademik  V.I.Vernadskiy  biosfera  to‗g‗risidagi  ta‘limotini 
yaratdi.  V.I.Vernadskiyning  g‗oyalari  butun  jahonga  ekologik  tafakkurga  katta 
ta‘sir  ko‗rsatdi.  Rus  olimi  G.F.Gauzening  eng  sodda  hayvonlar  va 
mikroorganizmlar to‗g‗risidagi olib borgan eksperimental ishlari butun jahonga 
mashhur bo‗ldi.  
Ekologik 
g‗oyalarni 
rivojlantirishda 
va 
kadr 
tayyorlashda 
D.N.Qashqarovning  «O‗simliklar  guruhi  va  muhit»  (1933)  hamda  «Hayvonlar 
ekologiyasi asoslari» (1938) asarlari hozirgi davrda ham muhim rol o‗ynadi. Rus 
botaniklari  V.N.Sukachyov  boshlagan  fitosenologiyadagi  eksperimental 
yo‗nalishni ishlab chiqdilar, bu yo‗nalishning asosiy vazifasi turlar ichidagi va 
turlararo raqobatni tekshirishdir.  
30–50-yillarda  ekologlar  dala  sharoitida  ish  olib  bordilar:  zararkunanda 
kemiruvchilar  va  ov  qilinadigan  sut  emizuvchilar  sonining  o‗zgarib  turishini 
tahlil  qildilar,  qor  qoplamining  hayvonlarga  ta‘sirini  o‗rgandilar  va  tuproqda 
yashaydigan umurtqasizlarni tekshirdilar.  
Miqdoriy  uslublardan  keng  ko‗lamda  foydalanish  dengiz  gidrobiologiyasi 
uchun  ham  xarakterlidir.  Uni  rivojlantirishda  L.A.Zenkevichning  ilmiy  asarlari 
va  tashkilotchilik  faoliyati  muhim  rol  o‗ynadi.  Gidrobiologiyada  suv 


16 
 
havzalarining  biologik  mahsulotlarini  o‗rganuvchi  yo‗nalish  paydo  bo‗ldi,  bu 
yo‗nalishni rivojlantirishda tadqiqotchilar katta hissa qo‗shdilar. 
Ekologiyani 
rivojlantirish 
uchun 
ekosistema 
va 
biogeosenoz 
tushunchalarining  shakllanishi  katta  ahamiyatga  ega  bo‗ldi.  Ingliz  olimi 
A.Tensli  (1935)  birgalikda  yashaydigan  organizmlar  (avtotroflar  va 
geterotroflar)ning  har  qanday  to‗dasini  va  ular  hayoti  uchun  zarur  abiotik 
muhitni  ekosistema  deb  tushunadi.  Biogeosenozning  V.N.Sukachyov  asoslab 
bergan juda aniq tushunchasi yer yuzining muayyan territoriyasida yashaydigan 
o‗simliklar,  hayvon  va  mikroorganizmlarning  shu  territoriya  landshafti,  iqlim, 
tuproq hamda  gidrolik sharoitlari  bilan  birligini  anglatadi. Bu tushunchalarning 
kiritilishi  ekologiyaning  har  xil  bo‗limlarini  bir-biriga  yaqinlashtirish  imkonini 
beradi  va  ekosistema  doirasida  moddalar  aylanishi  hamda  energiya  oqimini 
o‗rganish singari umumekologik muammolarni qo‗yishga olib keladi.  
40–50-yillarda  rus  botaniklari  T.A.Rabotnov  va  60-yillarda  A.A.Uranov 
o‗simliklarning  populatsiyalari  to‗g‗risidagi  ta‘limotni  ishlab  chiqdilar. 
Keyinroq  borib,  shunga  o‗xshash  ishlar  chet  ellarda  ham  paydo  bo‗ldi  (ingliz 
olimi D.Xarper).  
50-yillarda 
umumiy 
ekologiya 
shakllandi. 
Uning 
rivojlanishiga 
gidrobiologiyada  erishilgan  yutuqlar,  yerda  yashaydigan  hayvonlar  ekologiyasi 
va  o‗simliklar  ekologiyasiga  oid  to‗plangan  ma‘lumotlar,  ekosistema  hamda 
biogeosenoz  tushunchalarining  ifodalanishi,  matematik  uslublarning  keng  joriy 
etilishi va boshqalar asos bo‗ldi. 
60–70-yillarda  ekologik  tadqiqotlar  butun  dunyoda  keng  avj  oldi.  Buning 
sababi, birinchidan – ekologiyaning fan sifatida yetilishi, tekshirish manbalari va 
uslublarining  aniq  belgilanishi,  ikkinchidan  -  ekosistemalar  mahsuldorligini 
oshirish  va  atrof  muhitni  muhofaza  qilish  muammolarining  dolzarbligidir. 
Ekologiyaning  nazariy  masalalari  ham  jadal  rivojlandi.  O‗simliklar  guruhlari-
ning  tuzilish  masalalarini  nazariy  jihatdan  ishlab  chiqishga  amerikalik  ekolog 
R.Mak-Artur katta hissa qo‗shdi.  


17 
 
Ayniqsa  ekologiya  sohasida  G.I.Pavlovskiyning  «Kratkiy  kurs  ekologii 
rasteniy»  (1937–1948),  A.P.Shennikovning  «Ekologiya  rasteniy»  (1950)  va 
«Vvedenie  v  geobotaniku»  (1964),  N.P.Naumovning  «Ekologiya  jivotnыx» 
(1955–1963),  S.S.Shvarsning  «Evolyusonnaya  ekologiya  jivotnыx»  (1969), 
T.A.Gorishinanning «Ekologiya rasteniy» (1978) nomli ishlari katta ahamiyatga 
ega bo‗ldi. 
Bundan 
tashqari, 
chet 
el 
olimlaridan 
B.A.Keller, 
V.V.Alexin, 
V.G.Ramenskiy,  F.Klements,  K.Raunkiyer,  I.Braun-Blake,  G.Odum,  Yu.Odum 
va  boshqalarning  fitosenologiya  hamda  umumiy  ekologiya  asoslari  sohasidagi 
ishlari umumiy biosenologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‗shdi.  
Hozirgi  zamon  ekologiyasining  xarakterli  xususiyati  butun  biosferani 
qamrab oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Odam va biosfera o‗rtasidagi o‗zaro 
ta‘sirlashuv  sinchiklab  o‗rganilmoqda.  Xalqaro  biologik  dastur  doirasida 
o‗tkaziladigan  ishlar  1964-yildan  boshlandi,  uning  asosiy  maqsadi  –  yer 
sharining  har  xil  joylaridagi  ekosistemalarning  mahsuldorligini  o‗rganish. 
Ekologiyaning  asosiy  vazifasi  odam  yaratgan  va  tabiiy  sistemalarning 
strukturalari  hamda  funksiya  bajarish  asoslarini  miqdoriy  uslublar  yordamida 
batafsil  o‗rganishdan  iborat.  Individlarning  joylashishi,  populatsiyaning  yoshi, 
jinsiy va ekologik strukturasini o‗rganish ham ekologiyaga kiradi. Asosiy turlar: 
qishloq xo‗jalik va o‗rmon xo‗jaligi zararkurandalari, kasallik qo‗zg‗atuvchi va 
tarqatuvchilar populatsiyalari sonining o‗zgarishiga alohida e‘tibor beriladi.  
Populatsion  ekologiya  genetika,  fiziologiya,  etiologiya,  biogeografiya, 
sistematika,  demografiya  bilan  biogeosenologiya  -  biokimyo,  tuproqshunoslik, 
gidrologiya,  gidrokimyoviy  iqlimshunoslik  va  boshqa  fanlar  bilan  bog‗liq. 
Falsafa, fizika, matematika yutuqlari ekologiyaga katta ta‘sir ko‗rsatdi. Kishilik 
jamiyatning  hozirgi  rivojlanish  bosqichida  odamning  biosferaga  ta‘siri  ortdi. 
Ekologiyaning  amaliy  ahamiyati  o‗sdi.  Ekologiya  tabiat  resurslarini  qo‗riqlash 
va ulardan foydalanish bilan bog‗liq bo‗lgan hamma tadbirlar uchun ilmiy baza 
bo‗lib xizmat qilishi kerak.  


18 
 
 

Download 4,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   161




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish