Ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi
«Ekologiya» rivojlanish atamasini 1866-yili nemis zoologi E.Gekkel taklif
etgan. Qadimgi Gretsiya va Rim tabiatshunoslari asarlarida ham ekologiya
to‗g‗risida ma‘lumotlar berilgan. XVIII asr tabiatshunoslari (K.Linney,
J.Byuffon) ham qimmatli ekologik kuzatishlar olib borishgan. Ekologiya
14
botanika va zoologiyada bir yo‗nalish sifatida vujudga keldi. Ekologiyaning
shakllanishida organizmlarning hayot tarzi o‗rganilgan ilmiy ishlar, shuningdek,
ularning tarqalishi hamda rivojlanishini har xil muhit omillariga bog‗liq
bo‗lganligi ta‘sir ko‗rsatgan. O‗simliklarning geografik tarqalishini tekshirish
ayniqsa katta ahamiyatiga ega bo‗lgan. XIX asrning boshlarida nemis
tabiatshunosi A.Gumboldt o‗simliklar hayotiy shakllarining dastlabki
klassifikatsiyasini tuzdi. Shveysariyalik botanik O.P.Dekandol o‗simliklarga
tashqi sharoit ta‘sirini o‗rganadigan «epirreologiya» fanini alohida fan sifatida
ajratdi.
Rossiyada ekologiyaning rivojlanishida K.F.Rule asarlari katta rol
o‗ynagan. Uning asarlarida hayvonlarni boshqa organizmlar va abiotik muhit
bilan o‗zaro bog‗liq holda o‗rganish zarurligi ta‘kidlangan. XIX asrning
o‗rtalarida agrokimyo fani katta yutuqlarga erishdi. Ekologiyaning mustaqil fan
sifatida shakllanishida Ch.Darvinning «Turlarning kelib chiqishi...» (1859) asari
katta ta‘sir ko‗rsatdi.
XX asrning boshlarida o‗simlik va hayvonlarning abiotik muhit bilan
birgalikda o‗zaro ta‘sirini tekshirish masalasi qo‗yildi. Bu masala hal etilgach,
ichki suv havzalarini o‗rganishda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Suvli
muhitdagi har xil formali hayot to‗g‗risidagi fan gidrobiologiya deb ataldi.
Gidrobiologlar tabiatdagi moddalar aylanishi va energiya transformatsiyasida
organizmlarning rolini birinchi bo‗lib o‗rgana boshladilar. Ular ekologiyaning
rivojlanishi uchun muhim bo‗lgan biomassa (nemis olimi R.Demol) va biosenoz
mahsuloti (R.Demol va nemis olimi A.Tineman) tushunchalarini ta‘riflab
berdilar.
Quruqlikda moddalar aylanishini miqdoriy jihatdan o‗rganish ishlari
keyinroq (XX asrning 30–50-yillaridan) boshlandi. Bu ishlarning rivoj topishiga
Rossiyada tuproqshunoslikning paydo bo‗lishi, xususan XIX asr oxirida
V.V.Dokuchayevning tuproq muhitining abiotik va biotik tarkiblari o‗zaro ta‘siri
natijasida vujudga kelgan maxsus jismlar deb talqin etgan tasavvuri asos bo‗ldi.
15
XX asr boshlarida quruqlikdagi ekologik tadqiqot ishlarini botaniklar va
zoologlar alohida-alohida olib bordilar.
O‗simlik guruhlariga katta e‘tibor berildi. O‗simlik guruhlarining tuzilish
qonuniyatlarini o‗rganuvchi fitosotsiologiya (keyinroq fitosenologiya) fani
paydo bo‗ldi. Shu davrda guruhlarning almashinish jarayoni qonuniyati –
suksessiya
jadal
tadqiq
etildi.
O‗simlik
guruhlarini
o‗rganishda
G.F.Morozovning «O‗rmon to‗g‗risida ta‘limot» (1912) va V.N.Sukachyovning
«O‗simlik guruhlari haqidagi ta‘limotiga kirish» (1915) asarlari muhim rol
o‗ynadi. Nazariy ekologiyaning rivojlanishiga ingliz olimi Ch.Eltonning
«Hayvonlar ekologiyasi» (1927) kitobi ham katta ta‘sir ko‗rsatdi.
20–30-yillarda akademik V.I.Vernadskiy biosfera to‗g‗risidagi ta‘limotini
yaratdi. V.I.Vernadskiyning g‗oyalari butun jahonga ekologik tafakkurga katta
ta‘sir ko‗rsatdi. Rus olimi G.F.Gauzening eng sodda hayvonlar va
mikroorganizmlar to‗g‗risidagi olib borgan eksperimental ishlari butun jahonga
mashhur bo‗ldi.
Ekologik
g‗oyalarni
rivojlantirishda
va
kadr
tayyorlashda
D.N.Qashqarovning «O‗simliklar guruhi va muhit» (1933) hamda «Hayvonlar
ekologiyasi asoslari» (1938) asarlari hozirgi davrda ham muhim rol o‗ynadi. Rus
botaniklari V.N.Sukachyov boshlagan fitosenologiyadagi eksperimental
yo‗nalishni ishlab chiqdilar, bu yo‗nalishning asosiy vazifasi turlar ichidagi va
turlararo raqobatni tekshirishdir.
30–50-yillarda ekologlar dala sharoitida ish olib bordilar: zararkunanda
kemiruvchilar va ov qilinadigan sut emizuvchilar sonining o‗zgarib turishini
tahlil qildilar, qor qoplamining hayvonlarga ta‘sirini o‗rgandilar va tuproqda
yashaydigan umurtqasizlarni tekshirdilar.
Miqdoriy uslublardan keng ko‗lamda foydalanish dengiz gidrobiologiyasi
uchun ham xarakterlidir. Uni rivojlantirishda L.A.Zenkevichning ilmiy asarlari
va tashkilotchilik faoliyati muhim rol o‗ynadi. Gidrobiologiyada suv
16
havzalarining biologik mahsulotlarini o‗rganuvchi yo‗nalish paydo bo‗ldi, bu
yo‗nalishni rivojlantirishda tadqiqotchilar katta hissa qo‗shdilar.
Ekologiyani
rivojlantirish
uchun
ekosistema
va
biogeosenoz
tushunchalarining shakllanishi katta ahamiyatga ega bo‗ldi. Ingliz olimi
A.Tensli (1935) birgalikda yashaydigan organizmlar (avtotroflar va
geterotroflar)ning har qanday to‗dasini va ular hayoti uchun zarur abiotik
muhitni ekosistema deb tushunadi. Biogeosenozning V.N.Sukachyov asoslab
bergan juda aniq tushunchasi yer yuzining muayyan territoriyasida yashaydigan
o‗simliklar, hayvon va mikroorganizmlarning shu territoriya landshafti, iqlim,
tuproq hamda gidrolik sharoitlari bilan birligini anglatadi. Bu tushunchalarning
kiritilishi ekologiyaning har xil bo‗limlarini bir-biriga yaqinlashtirish imkonini
beradi va ekosistema doirasida moddalar aylanishi hamda energiya oqimini
o‗rganish singari umumekologik muammolarni qo‗yishga olib keladi.
40–50-yillarda rus botaniklari T.A.Rabotnov va 60-yillarda A.A.Uranov
o‗simliklarning populatsiyalari to‗g‗risidagi ta‘limotni ishlab chiqdilar.
Keyinroq borib, shunga o‗xshash ishlar chet ellarda ham paydo bo‗ldi (ingliz
olimi D.Xarper).
50-yillarda
umumiy
ekologiya
shakllandi.
Uning
rivojlanishiga
gidrobiologiyada erishilgan yutuqlar, yerda yashaydigan hayvonlar ekologiyasi
va o‗simliklar ekologiyasiga oid to‗plangan ma‘lumotlar, ekosistema hamda
biogeosenoz tushunchalarining ifodalanishi, matematik uslublarning keng joriy
etilishi va boshqalar asos bo‗ldi.
60–70-yillarda ekologik tadqiqotlar butun dunyoda keng avj oldi. Buning
sababi, birinchidan – ekologiyaning fan sifatida yetilishi, tekshirish manbalari va
uslublarining aniq belgilanishi, ikkinchidan - ekosistemalar mahsuldorligini
oshirish va atrof muhitni muhofaza qilish muammolarining dolzarbligidir.
Ekologiyaning nazariy masalalari ham jadal rivojlandi. O‗simliklar guruhlari-
ning tuzilish masalalarini nazariy jihatdan ishlab chiqishga amerikalik ekolog
R.Mak-Artur katta hissa qo‗shdi.
17
Ayniqsa ekologiya sohasida G.I.Pavlovskiyning «Kratkiy kurs ekologii
rasteniy» (1937–1948), A.P.Shennikovning «Ekologiya rasteniy» (1950) va
«Vvedenie v geobotaniku» (1964), N.P.Naumovning «Ekologiya jivotnыx»
(1955–1963), S.S.Shvarsning «Evolyusonnaya ekologiya jivotnыx» (1969),
T.A.Gorishinanning «Ekologiya rasteniy» (1978) nomli ishlari katta ahamiyatga
ega bo‗ldi.
Bundan
tashqari,
chet
el
olimlaridan
B.A.Keller,
V.V.Alexin,
V.G.Ramenskiy, F.Klements, K.Raunkiyer, I.Braun-Blake, G.Odum, Yu.Odum
va boshqalarning fitosenologiya hamda umumiy ekologiya asoslari sohasidagi
ishlari umumiy biosenologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‗shdi.
Hozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani
qamrab oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Odam va biosfera o‗rtasidagi o‗zaro
ta‘sirlashuv sinchiklab o‗rganilmoqda. Xalqaro biologik dastur doirasida
o‗tkaziladigan ishlar 1964-yildan boshlandi, uning asosiy maqsadi – yer
sharining har xil joylaridagi ekosistemalarning mahsuldorligini o‗rganish.
Ekologiyaning asosiy vazifasi odam yaratgan va tabiiy sistemalarning
strukturalari hamda funksiya bajarish asoslarini miqdoriy uslublar yordamida
batafsil o‗rganishdan iborat. Individlarning joylashishi, populatsiyaning yoshi,
jinsiy va ekologik strukturasini o‗rganish ham ekologiyaga kiradi. Asosiy turlar:
qishloq xo‗jalik va o‗rmon xo‗jaligi zararkurandalari, kasallik qo‗zg‗atuvchi va
tarqatuvchilar populatsiyalari sonining o‗zgarishiga alohida e‘tibor beriladi.
Populatsion ekologiya genetika, fiziologiya, etiologiya, biogeografiya,
sistematika, demografiya bilan biogeosenologiya - biokimyo, tuproqshunoslik,
gidrologiya, gidrokimyoviy iqlimshunoslik va boshqa fanlar bilan bog‗liq.
Falsafa, fizika, matematika yutuqlari ekologiyaga katta ta‘sir ko‗rsatdi. Kishilik
jamiyatning hozirgi rivojlanish bosqichida odamning biosferaga ta‘siri ortdi.
Ekologiyaning amaliy ahamiyati o‗sdi. Ekologiya tabiat resurslarini qo‗riqlash
va ulardan foydalanish bilan bog‗liq bo‗lgan hamma tadbirlar uchun ilmiy baza
bo‗lib xizmat qilishi kerak.
18
Do'stlaringiz bilan baham: |