davlat (Avstriya va Turkiya)ni yonlariga olib,
ahohsi
750 millionga teng keladigan yetti davlat bilan urush qil-
yapti. Kishining nazarida ajib va g‘aroyib ko‘rinadigan bu
voqealar tarbiya ta’siridandir, zero bolalarning tarbiyasi
bu farzandni jismonan, fikran va axloqan tarbiya qilib,
kamolga yetishtirish demakdir. Ya’ni ulami urinish va tiri-
shish sahrosiga, ya’ni hayot-mamot maydoniga kuchli
badan, sogiom fikr va yaxshi axloq bilan qurollantirib
yuborish demakdir. Maiumki, inglizlar hind va misrlik-
lardan, yaponlar Chin xalqidan jismonan, fikran va axloqan
ancha komildirlar. Ulaming bu kamolotlari tarbiya natijasidir.
Endi kelinglar, ko‘raylik-chi, biz musulmonlar, xusu-
san, turkistonliklar o‘z farzandlarimizga tarbiya beryapmiz-
mi yoki yo‘qmi? Savolning oxiridagi so‘z bunga javob b o ia
oladi, ya’ni «yo‘q!» Men buni shunday isbot qUaman. Biz
turkistonliklar bolalarimizdan ko‘ra mollarimizga yaxshiroq
qaraymiz. Eshak va qo‘ylarimizni farzandlarimizdan ham
ko‘proq yaxshi ko‘ramiz deb aytmayapman. Yo‘q-yo‘q,
bolalarimiz jonimizdan ham aziz. Ular nazarimizda ham-
madan suyukli va aziz. Lekin baxtimizga qarshi shuni e’tirof
qilish lozimki, shuncha muhabbat va mehrga qaramasdan,
262
eshak va qo‘ylarimizdan kamroq tarbiyalaymiz! Mening bu
so‘zlarimdan hayron boim ang, sabr qiling, da’vomini
isbotlayman. Falon narsani tarbiyalash, ya’ni uni asta-sekin
kamolga yetishtirishdir. Nazarimizda qo‘yning kamoli uning
semizligi va sogiomligidadir. Eshakning kamoli uning kuchi,
oyoqlarining baquwatligi va yaxshi yurishidadir. Faraz qiling,
qo‘zi yoki xo‘tik sotib olib uyga keltirasiz. Diqqat bilan ularga
qarab, bir muddatdan keyin qo‘yni semirtirib, eshakni ba-
quwat va yo‘rg‘a qilasiz, ya’ni ulami tarbiyalab, kamolga
yetishtirasiz. Ammo aziz farzandlaringizga shunday diqqat
bilan tarbiya bermaysiz. Bahona qilasizki, bolangiz ham
kamolga yetishgan. E’tiroz qilishingiz mumkinki, biz mollari-
mizni boqishga qancha harakat qilsak, farzandimiz tarbiyasiga
ulardan yuz barobar ko‘proq harakat qilamiz deb.
Bu da’voingiz m aium boisa-da, ammo to‘g‘ri emas.
Dalil shulkim, kimning uyida moli boisa, tekshirsa ko‘ra-
diki, yil davomida uning mollaridan bittasi ham kasal
boimagan, ammo farzandi hech boimasa, uch marta xa-
stalikka chalingan. Bas, m aium boiadiki, u kishi molining
kasal boimasligiga ko‘proq e’tibor berar ekan. So‘zingiz
to‘g‘ri boisa ham mening daVoimga hech zarari yo‘q, chunki
bolaning sogiigiga e’tibor berish ham farzand tarbiyasi bilan
shug‘ullanishni bildirmaydi. Haqiqatan, agar odam qo‘y va
eshakka o‘xshab kamol topishi sog‘liq, bilaklarining kuch-
liligi bilan chegaralanib qolganda edi, biz ham farzand
so g iig i uchun boigan harakatni, farzand tarbiyasi deb
atardik. Tan-u to‘shli va sogiom bolani kamolga yetishgan
deb qabul qilardik.
Odamning kamoli faqat sogiiq va kuchdan iborat
boim ay, balki jismonan, aqlan va axloqan yuksalishdan
iborat. Odamning jismi, aqli va axloqi turli kasallik va
nuqsonlardan uzoq boiishi lozim. Odam ham o‘z manfaa-
tini o‘ylab, ham yaqinlarini baxtiyor qilishga qodir boiib
o‘sishi lozim. Zotan, bu mantiqiy olishuvlarga nima hojat
bor? Agarda ko‘zingizni xurofot va manmanlik pardasi
to‘smagan boisa, Buxoro va Buxoro ahliga nazar tashlang!
Hamma narsa kundek ravshandir. 0 ‘mingizdan turingda,
hikmat kamarini belingizga bogiab, aql va hikmat mezoni
263
bilan jismoniy, fikriy va axloqiy ahvollaringizni tekshiring.
Aksar bunga hafsalamiz yetmaydi. Shunday bo‘lsa menga ham-
rohhk qilsangiz, men shu xususda ham sizga yordam beraman.
Bismilloh! Uydan chiqib katta y o i bilan Devonbegi
hovuzining labiga borib, boshqa y o i bilan uyga qaytib keldik.
Bu sayohatimiz bir soat davom etdi. Ana shu sayohatimiz
davomida diqqat qilgan boisangiz, yoi-yoiakay o‘ttiz-qirqta
sil kasal, yigirma-o‘ttizta tepakal, o‘n-o‘n bitta ko‘r, soqov,
shuncha oqsoq, kamida to‘rt-besh shol va pesni uchratdik.
Qolganlar sizningcha sog‘-salomat edilar, ya’ni har qanday
xastahkdan ozod edilar. Lekin mening nazarimda ular ham
har xil kasalliklarga chalingan edilar. Ranglari o‘chgan,
qomatlari egik. Tanalari notavon, ikki yuz qadam yoini
oh-voh bilan bosardilar. Uzoqqa bormaylik, ikkalamiz ham
bir soatlik sayohatimiz chogida ancha charchadik. Hozir
a’zoi badanlarimiz og‘rimoqda. Xullas, xalqimizning sog‘hg‘i
shu darajada.
Endi ulaming fikriy ahvollarini tadqiq etaylik. Buxoro
aholisi turli toifa va guruhlardan iborat. Ba’zilari mulla,
ba’zilari sipohi. Bir guruh tijoratchi, bir toifa kosiblar va
to ‘da dehqonlardan iborat. Ana shu guruhlarning fikriy
ahvolini birma-bir tadqiq qihshimizga to‘g‘ri keladi. Boshida
bu toifalar orasida mullalaming fikriy tarbiyalari yaxshidek
ko‘rinadi, ya’ni ulaming aqliy qobiliyatlari boshqalamiki-
dan o‘tkirroq va fikrlari boshqalamikidan sogiomroqdir. Va-
holanki, ularning har biri yigirma-o‘ttiz yil umrlarini
mudrasalarda tahsil bilan o‘tkazadilar, lekin o‘qiganlarini
sizlarga tushuntirib bera olmaydilar. Mabodo biror narsani
tushuntirmoqchi boisalar ham arabcha so‘zlardan nutqlarini
shunday toidirib tashlaydilarki, omma bu nutqni tushun-
maydi. Ulaming so‘zlarini rad etsangiz, darrov tahqir va
haqoratga o‘tadilar, johil va kofirlikda ayblaydilar. Bu ja-
noblaming ishlari muddaolarini isbotlashdan nariga o‘tmay-
di, vaholanki, umrlarinning yarmi mantiq ilmini o‘rganishda
o ‘tadi.
Maiumki, da’voni isbotlash uchun aql va mantiqdan
boshqa vosita yo‘q. Ularning qoilaridan kelganda edi, o‘z
muddaolarini aql va mantiq yordamida tushuntirib berardi-
264
lar. Lekin bu ish qo‘Uaridan kelmaydi, ya’ni ular aqlh tarbiya
qila olmaydilar. Aql va mantiq o‘miga esa johillikda ayblab,
tahqir va so‘kishni ushga soladilar. Bu jamoaning kazo-
kazolari dunyoviy va maishiy ishlardan hech xabarlari yo‘qdir.
Ular bu jaholatni fazilat deb biladilar.
Avom toifasining xoh tijoratchi boisin, xoh sipohi, yo
kosib, dehqon boisin o‘z kasb-korlari haqida maslaklari
haqida bir fikr va maiumotlari yo‘q. Qilayotgan ishlaridan
maqsad nimaligini bilmaydilar. Qaysi vosita va usullar foyda
keltirishini tushuntirmaydilar. Aksarlari hali ham Yaponiya
imperatorini Buxoro amirining amakivachchasi deb biladilar.
Mavqeini yo‘qotgan Chin davlatini jahongir bir davlat deb
biladilar. 0 ‘tmish va hozimi solishtirib, xarob boigan boisa,
sababini izlab topib bartaraf qilish, obod va rivoj topgan
boisa, negizini yana ravojlantirish birontasining qoiidan
kelmaydi, miyalariga bunday fikming o‘zi kelmaydi.
Rus va farang (Ovro‘po) mamlakatida har bir sipoh o‘z
amal va mansabiga muvofiq ilm sohibidir va foydasini ham
biladi. 0 ‘zining martaba va darajasini ilmining natijasi va
iqtidoridan deb biladi. Shu ham aniqki, agar o‘z mulki va
davlatiga xiyonat etsa, mansabi va unvonidan mahrum bo‘-
ladi. Sababi u o‘z mansabi va martabasini ilmning barakati
va iqtidori tufayh qoiga kiritgandir. Shunday qilib, rivojlan-
gan mamlakatlaming sipohlari shu ishonch va shu fikr bilan
ish ko‘rib, xohsona amal qihb taraqqiy topadilar va o‘zlari
xohlagan vaqtda vazifalarini tark etadilar.
Ammo bizning sipohilarimiz-chi? Ular biron narsani
bilmaydilar, o‘z mansab va martabalariga ishonch va e’ti-
borlari yo‘q. Zotan hukumatimizning mansab va unvonlari-
da bir muayyan shart (va tartib) ham yo‘qdir. Bu jamoa qaysi
mansabga ko‘tarilsalar va qaysi mansabdan tushsalar ilm-u
iqtidorlarining bunga daxli yo‘q, balki hammasini tasodifdan,
omaddan va taqdirdan deb bUadilar. Binobarin, ulaming
aksari bir-ikki duoxon-u jodugarlar bilan hamkorlik qilib,
ularga sig‘inib yuradUar. Ulardan eng kattalari va kazo-kazolari
ham mansab umidida bir dasta chirkin, pashsha bosgan ezib
ichki qog‘ozni ichadUar. QaysUarining uylariga kirsangiz,
ustun va ayvonlarida duolar osilganini ko‘rasiz.
265
Mubolag‘asiz aytamanki, Buxoro hukumatining yarim
mablag‘i shunday bema’ni ishlarga sarf boiadi. Mansabni
amirdan oladilar, vazirdan mehribonlik ko‘radilar, nonlarini
rais beradi, pullarini esa duoxonga beradilar, bu ishlarining
ma’nosiz va befoydaligi haqida, umuman, o‘ylab ham
ko‘rmaydilar.
Tijoratchilarimiz va kosiblarimiz ham qaysi bir ishga q o i
urmasinlar, uning foydasi va zararlari haqida fikr qilimaydilar.
Natijada raqobat maydonida ajnabiy savdogar va hunar-
mandlardan magiub boiadilar. Tijoratchilikning eng buyuk
martabalaridan to eng past do‘kondorlik darajasigacha olib
tadqiq qilsangiz, ko‘rasizki, bir armani, bir yahudiy yoki
ovro‘polik va o‘rus savdogari bizdan yaxshiroq ishlab, ko‘proq
foyda oladi. Bitta yahudiy savdogar qancha turkistonlik
savdogarlarning ko‘zini boylab qo‘yadi yoki bir armani
duradgori qancha buxorolik duradgorni qoyil yilib qo‘yadi.
Nimaga shunday? Chunki ular bilag‘on; muhokama,
mulohaza va tafakkur qiladiganlardir. Bular esa na biladilar,
na muhokama qiladilar va na o‘ylashga qodirlar. Hamma ishni
falak gardishiga, taqdir taqozosiga havola etib, chordona qurib
o‘tira beradilar. Har bir ishni tole va falak gardishidan deb
bilish zaiflik va nodonlikdan boiadi. Chunki odamzot man-
faatga chanqoqdir. Inson har bir foydali ishni o‘zi ba-
jarmoqchi boiadi, boshqaga ishonib topshira olmaydi. Ammo
biron ishdan xabar topsa, uni boshqaga topshirib, u bergan
foydani (kam yoki ko‘p) olib shukur qiladi. Shunday qilib,
har bir ishni falakka havola etish zaiflik va ish bilmaslik
sababidan boiadi. Alhosil, ana shu ojizlik va ishbilmas-
ligimizdan aksar ishlar ham qoiimizdan ketdi.
Endi mamlakatimizda milliy sanoat va tijoratdan asar
qolmasligi aniqdir. Lekin tijoratchi va kosiblarimiz haligacha
halokat keltiruvchi bu xatami ko‘rmayaptilar. Ba’zilari bu
ahvolni ko‘rsalar ham bu xatami yo‘qotish uchun biror-
bir chora qilmaydilar. Agar birov chora topmoqchi boisa
ham harakatlari bir kunga yetadi, xolos. Buning hammasi
aqlsizlik, fikriy tarbiyasizlikning oqibatidir. Bu xalqning
axloqiy ahvollarini men bu yerda yozmayman, chunki qalam
va qog‘ozdan uyalaman.
266
Endi ayting-chi, shu kabi jismoniy, aqliy va axloqiy
nuqsonlarimiz bilan qanday xayollardamiz? Nimani orzu
qilamiz?
Bu dunyo kurash maydonidir. Bu maydonning quroli
sog‘lom jism-u tan, aql va axloqdir. Lekin ana shu qurol-
aslahamiz sinib, zang bosib, chirib ketgan. Shunday qurol-
lar bilanbu dunyodabizga na saodat va na rohat bor. Balki...
Ha, bizga ana shu quruq hayotga ham y o i bermaydilar. Agar
saodat, izzat, osoyishtalik , rohat, sharaf, nomus va e’tibor
kerak boisa, tezroq avlod tarbiyasi usullarini bihb olib, bola-
larimizni shu usul va qoidalar asosida tarbiya etishimiz lozim.
Bu yerda bir eski e’tiroz bor. Uni odamlarimiz xotirala-
ridan hech ham chiqarmoqchi emaslar. Qayerda bir isloh
etuvchi odamni ko‘rsalar, shu e’tirozlarini bayon qiladilar.
«Sizlarinng bunday usul va tarbiyalaringiz o‘tmish zamonida
yo‘q edi», — deb aytadilar. Ular ota-bobolarimizdan dalil
keltiradilar.
Ajib! Ulaming qadim zamonlari qaysi davr va ota-onalari
qaysi ajdod ekan. Agar ulaming qadim zamonidan murod -
islom taraqqiy topgan davr, ota-bobolardan maqsad — o‘sha
zamondagi musulmonlar boisa, javob beramizki, ularga
behuda tuhmat qilmang. Hech qachon ular sizlarga o‘x-
shamaganlar. Ular o‘z farzandlariga zamona talablaridan ham
ko‘ra ko‘proq tarbiya berardilar. Bugungi kunda ulaming
mingdan bir hissa tarbiyasi ham sizlarda yo‘q. 0 ‘sha zamon-
dagi musulmonlaming o‘rtalarida minglab ijodkor, yuzlab
alloma va mutafakkir, guruh-guruh ahli san’at, jamoa-ja-
moa mulkdorlar yetishib chiqqanlar. Har bir muallif yuzta-
dan ortiq kitob yozganki, bugun ularning soyalari ham
bizning o‘rtamizda topilmaydi.
Hozirgi holatingizga nazar tashlang-u, ozgina ulaming
holatini mulohaza qiling. Ular bilan o‘zlarinigizni sohshtir-
mang! Tarbiyangiz darajasini ulamiki bilan tenglashtirmang!
Bunday tenglashtirishdan uyaling! Ular urinib va intilib
fidokorlik kamoli bilan saodatimiz asbobini hozir qilib
ketganlar. Biz esa qobiliyatsizligimizdan ulardan qolgan
merosni zoye qildik, qaroqchilarga topshirdik. Qaysi yuz bilan
o‘zimizni ularga tenglashtiramiz?
267
Ammo «qadim zamon» deganda biz yuz yil oldin o‘tgan
ota-bobolami nazarda tutgan boisak, javob beramizki, ha
yuz yil, balki ikki yuz yil oldin ota-bobolarimiz o‘z far-
zandlarini shu tariqa tarbiyat qilardilar. 0 ‘sha tarbiyaning
natijasi siz bilan biz boiamizki, jismonan, aqlan va axloqan
kamchihk daryosida g‘arq boiganimiz va yuqorida sharhlab
berganimizdek hech qachon saodatga loyiq va hayotga
mustahiq emasmiz.
Ulaming tarbiyalari yaxshi boiganda edi, bizlar bun-
day ojizlik va nobudlik maqomiga tushmasdik. Ha, bugungi
kundagi tarbiya usullarimiz yuz yil oldingi tarbiyadan farqi
yo‘q. Lekin bunday tarbiya usuli bizni hayot mushkulotiga
hozir qilib qurollantira olmaydi, bizga madad va osoyishtalik
saodatini ta’minlay olmaydi. Chunki, hozirgacha amalga
oshmagan bugungi holatimizni «saodat va osoyishtalik davri»
deganlar aqhy va axloqiy tarbiyadan mahrum qolganlardir.
Saodat va baxtsizlik, ranj va rohatni bir-biridan farq qihsh,
biriga erishib ikkinchisidan qochish qoilaridan kelmaydi.
Shunday beaqllik va axloqsizlik darajasiga tushganlarga
gapirish, ulaming e’tiroziga ahamiyat berish behuda azob
tortish demakdir. Agarda otalarimiz farzandlarini zamona
talablariga muvofiq tarbiya qilganlarida edi, bugun shunday
qiyin ahvolga tushmas edik. Bu ahvolga tushgan ekanmiz,
uning sababi o‘sha tarbiyadadir, ya’ni ota-onamizdan olgan
tarbiyamiz yoki tarbiyasizligimizdir. Shunday ekan choramiz
nimada?
Bu savolning javobi maiumdir. Modomiki, dunyo ku-
rash maydoni ekan, modomiki, millatimiz boshqa millatlar
bilan birga hayotining himoyasi va saodatiga erishish uchun
kurashar ekan, bu maydonda g‘alabaga erishgan va zafar
topgan millatlarga ahamiyat berishimiz lozim ekan. Qanday
qurol bilan ular g‘olib boiib, saodatga erishgan boisalar,
biz ham harakat qilib va intihb, o‘z farzandlarimizni shunday
qurollar bilan qurollantirib, maydonga tushirishimiz kerak.
Bundan boshqa chora yo‘qdir va boimaydi ham.
Men yuqorida arz qildimki, ovro‘poliklar o‘z farzand-
larini yaxshi tarbiya qilganlar va shunday shavkat va darajaga
yetganlar. Yana shuni ham aytardimki, farzandni jisman,
268
aqlan va axloqan kamolga yetishtirib hayot maydoniga kuchli,
aqlli va yaxshi axloq bilan chiqarish zarur. Shuni e’tiborga
olib, olimlar tarbiyani uch qismdan iborat deb biladilar.
Bular: badan tarbiyasi, aqliy tarbiya va axloqiy tarbiya. Lekin
bu uch qismni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Ular bir-birlariga
shunday bogiiq va yaqinki, biriga zarar tegsa, boshqalarida
ham nuqson paydo boiadi. Biriga foyda tegsa, boshqalari
ham undan bahramand boiadilar. Masalan, birovning badani
bemorlik natijasida zaif boisa, aksaran fikri ham zaif boiadi,
har ishda chuqur andishaga bora olmaydi, biror chora qil-
moqchi boisa ham darrov ko‘ngli soviydi. Axloqan ham
o‘zgarib o‘z fazilatlarini yo‘qotadi, tez ranjiydigan muro-
sasiz va ayb qidiruvchi boiadi. Fikri zaif boigan odam o‘z
ishlari ustida o‘ylamaydi, zarar va foydasini andisha nazaridan
o‘tkaza olmaydi, hissiyotga asir va shahvoniy lazzatga tobe
boiib, jismi zaif va axloqi vayron boiadi. Axloqi buzuq
boigan odam badaniga va fikriga zarar keltiradigan ishlarga
q o i uradi. Binobarin, uning jimi va fikri ham tezda ishdan
chiqadi. Kimki o‘z avlodining tarbiyasi ustida o‘ylayotgan
boisa, farzandlarining jismi, aqli va axloqini bir darajada
tarbiyalaydi. Intizom va tartibga rioya qiladi.
Tarbiyaning har bir qismi tugilishdan yetti yoshgacha
awal ota-ona zimmasiga tushadi. Sakkiz yoshdan yigirma
yoshgacha maktab va madrasa zimmasiga, keyin umrining
oxirigacha odamning o‘z boshiga tushadi.
Endi biz tarbiyaning shu uch xili ustida imkon qadar
suhbat qilamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |