Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

4.Хўжалик ҳисоби — корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатларини хўжалик 
фаолияти натижалари (сотиш ҳажми, даромад) билан таққослаш асосидаги 
хўжалик юритиш усулидир. У корхона мустақиллиги, ўз-ўзини маблағ билан 
таъминлаши, иқтисодий меъѐрларга асосланган. 
5.Меҳнатга ҳақ тўлаш — меҳнат фаолияти билан шуғулланишга қизиқтирувчи 
асосий омил ва ишчи кучи қиймати ҳисобланади. 
 
Xo’jalikni 
rejali 
yuritish 
Boshqaruvning iqtisodiy uslublari 
Erkin tadbirkorlik 
Samaradorlik mezoni 
Iqtisodiy rivojlanish rejasi 
Pirovard natija 
Buyurtmalar portfeli 
Korxona 
mustaqilligi 
O’z-o’zini mablag’ 
bilan ta’minlash 
Iqtisodiy 
me’yorlar 
Rag’batlantirish 
fondlari 
Xo’jalik 
hisobi 
Mehnatga 
haq to’lash 
Xizmat lavozimi maoshi 
Ustamalar 
Ishchilar uchun ta’rif stavkasi 
Qo’shimcha to’lovlar 
Mukofotlar 
Ishchi kuchi 
Mehnat 
bozori 
Talab 
(ehtiyoj) 
Taklif 
(miqdor) 
Ish kuchi 
qiymati 
Turmush 
darajasi 
Ishchi kuchi 

---

145 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6.Ишчи кучи — меҳнат воситалари ѐрдамида хом ашѐ ва материалларни пировард 
маҳсулотга айлантирадиган меҳнат жараѐнининг асосий элементидир. Бу ҳар 
қандай корхонанинг энг асосий омилидир. 
7. Бозор 
нархининг 
шаклланиши 
— 
товар-пул 
муносабатлари-нинг 
мувофиклаштирувчи восита, даромад ва ҳаражатлар, маҳсулот баҳоси ва қиймати 
муҳим иқтисодий категориясидир. Маҳсулот баҳоси юқори бўлса, у бозорда 
рақобатбардош бўлмайди, арзон бўлса корхона зарар кўриши мумкин. У қуйидагича 
аниқланади: 
Н = Т + Ф, 
бу ерда: 
Н — маҳсулот баҳоси;
Т — маҳсулот таннархи;
Ф — фойда. 
8. Қимматбаҳо қоғозлар — фонд бозорининг таркибий қисми, мулкка эгалик 
эквиваленти ҳисобланади. Бунда аксия — корхона аксия капиталига қўшилган пайни 
кўрсатувчи қимматбаҳо қоғоздир. У фойданинг бир қисмини дивиденд шаклида олиш 
имконини беради. Вексел — бир шахснинг иккинчи бир шахс оддидаги пул мажбуриятини 
акс эттирувчи қарздорлик ҳужжати ҳисобланган , қимматбаҳо қоғоздир. Облигация — 
аниқ белгилаб қўйилган фоиз миқдорида йиллик даромад олиш ҳуқуқини берувчи 
қимматбаҳо қоғоз. Кредит карточкалари — пул ўрнини босувчи ҳужжат бўлиб, уларга 

---

146 
эгалик қилувчилар ўзлари ҳисоб рақамларида бўлган пул с миқдорига товарлар сотиб 
олишлари мумкин, хизматлар ҳақини; тўлай оладилар. Дивидендлар аксиялар учун 
тўланадиган фойданинг бир қисмидир. 
9. Солиқ тизими — давлат ғазнасини тўддирувчи муҳим иқтисодий механизм 
бўлиб, солиқ корхона ва фуқаролардан олинади. 
10. Мулк шакли — мулкка эгаликни билдиради. 
11. Ижтимоий ишлаб чиқариш босқичлари — ишлаб чиқариш, маҳсулотни 
айирбошлаш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш жараѐнида инсонлар ўртасидаги товар-пул 
муносабатлари асосини ташкил этади. 
ИИИ. ИВ. Ходимни бошқаришнинг ижтимоий-психологик усуллари меҳнат 
жамоаси ҳамда алоҳида ходимларни шакллантириш ва ривожлантириш жараѐнига таъсир 
кўрсатишнинг аниқ усул ва воситаларидан иборатдир. Бунда ижтимоий таъсир кўпроқ 
меҳнат жамоасига (ижтимоий режалаштириш, энг мақбўл ижтимоий-психологик муҳитни 
яратиш ва ҳоказолар), психологик таъсир алоҳида ходимлар (психологик танлаш усуллари, 
ходимни баҳолаш ва ҳоказолар)га мўлжалланган. 
Корхонадаги иқтисодий аҳволнинг беқарорлиги, молиявий муаммолар, иш 
ҳақининг вақтида тўланмаслиги, узоқ муддат бўш туриб қолиш жамоада ижтимоий-
психологик муҳитни яхшилашга хизмат қилмайди, албатта. Чунки, раҳбар бундай 
шароитда аксарият вақтини ходим билан мулоқотда бўлиш, бошқарув функцияларини 
бажаришга эмас, балки бевосита ишлаб чиқариш, маркетинг, молия масалалари, яъни 
бошқа функцияларни бажаришга мажбур бўлади. Шундай экан, ходимга ижтимоий-
психологик усуллар таъсирини билиш ва прогноз қилиш жуда муҳимдир. 
(3.8- расм) ходимни бошқаришда муҳим ролъ ўйнайди. Бу усуллар ходимларнинг 
жамоадаги ўрни ва моҳиятини, этакчиларни аниқлаш, уларни қўллаб-қувватлаш, 
ходимларни ишга қизиқтиришни корхона пировард мақсадлари билан боғлаш, меҳнат 
низоларининг олдини олиш, улар рўй берган тақдирда бу низоларни ҳал этиш имконини 
беради.