M. F. Ziyayeva, O. Z. Rizayeva

 
Bolaning asab-ruhiy rivojlanishi va shartli reflekslarning 
 
shakllanishi
 
 
«Sog‘lom bola» haqida fikr yuritilganda bolaning xulq-atvori, 
emotsional  kayfiyatu  ruhiyati  va  bilim-malakalarining  bola 
yoshiga  to‘g‘ri kelish-kelinmasligi  ham  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi.
 
Hayotining  birinchi  yilida  bolaning  asab-ruhiy  rivojlanishi 
quyidagi asosiy bosqichlar bilan ta’riflanadi:
 
Bola 2 oylik bo‘lganda ko‘zlarini bemalol ochib, osib qo‘yil-
gan  o‘yinchoqlarga  termulib  yotadi,  kattalarning  qiliqlariga 
qarata kuladi, boshini tuta boshlaydi.
 

---

 
55 
Bola 3 oylik bo‘lganida kattalarning qiliqlariga javoban ovoz 
chiqargan  holda  tipirchilab  shodlanganligini  bildiradi.  Qorni 
bilan uzoq yotadi.
 
Bola 4 oylik bo‘lganda 
«guvranadi», ovozga qarab ovoz chiq-
qan joyni aniqlaydi, osib qo‘yilgan o‘yinchoqlar bilan uzoq vaqt 
mashg‘ul bo‘ladi.
 
Bola 5 oylik bo‘lganda yana ham 
«guvranadi», o‘ziga yaqin 
odamlarni  taniy  boshlaydi,  yaxshi  va  yomon  muomalalarni 
ajratadi.  Qo‘llarini  uzatadi,  o‘yinchoqlarini  qo‘lga  olib,  uzoq 
ushlab  turadi.  Chalqancha  holatdan  qorniga  ag‘dariladi, 
qo‘ltig‘idan ushlab turilsa qaddini to‘g‘rilab tik turadi.
 
Bola 6 oylik bo‘lganida ayrim bo‘g‘inlar (
«ma», «ba», «da» 
va boshqalar)ni talaffuz qila boshlaydi, o‘zi mustaqil o‘yinchoq-
larini olib uzoq o‘ynaydi, qorni bilan yotgan holatdan orqasiga 
o‘giriladi,  emaklashga  harakat  qiladi,  qoshiqchadan  ovqatlana 
oladi.
 
Bola  7  oylik  bo‘lganda  o‘zicha  har  xil  ovozlar  chiqaradi, 
o‘yinchoqlarini  urib  silkitadi,  yaxshigina  emaklaydi,  kattalar-
ning qo‘lidan yoki narsalarni ushlagan holda tik turadi.
 
Bola  8  oylik  bo‘lganda  har  xil  bo‘g‘inlarni  takror-takror 
qattiq  ovozda  talaffuz  qiladi,  biror  kishi  yoki  narsaning  nomi 
aytilsa  ularni  qidiradi.  Iltimos  qilib  so‘ralgan  narsalarni  baja-
rishga  harakat  qiladi,  o‘zi  mustaqil  o‘tiradi  va  yotadi,  biror 
narsaga tiralib o‘zi turadi, devorlarni ushlab qadamlar tashlaydi.
 
Bola  9  oylik  bolganida  turli  o‘yinlarni  birga  bajaradi, 
bekinmachoq  o‘ynaydi,  katta  yoshdagi  kishilarning 
«qo‘lingni 
ber
»,  «xayr»,  «assalom»  kabi  harakatlarini  bajaradi.  Ikki  qo‘li 
ushlab turilsa va aravacha bilan yuradi.
 
Bola 10 oylik bo‘lganida ba’zi narsalar va yaqin kishilarning 
nomlarini  tushunadi, 
«ular  qani  deyilganda»  ularni  axtaradi. 
Kattalar yordamida tepalikka chiqadi va undan tusha oladi.
 
Bola 11 oylik bo‘lganida buyurilgan yengilroq topshiriqlarni 
bajaradi,  o‘yinchoqlarini  diqqat  bilan  o‘ynab,  ularni  taxlaydi, 
halqalarni o‘rniga kiygizadi va chiqarib oladi. O‘zicha tik turadi 
va kattalar yordamida yura boshlaydi.
 
Bola  12-13  oylik  bo‘lganida  esa  o‘zining  dastlabki  ma’noli 
so‘zlarini – 
«oyi», «dada», «ber», «ol», «opa» talaffuz qila bosh-
laydi. O‘zi mustaqil yuradi va idishlardan bemalol suyuqliklarni 
icha oladigan bo‘ladi.
 

---

 
56 
Yuqorida  aytib  o‘tilgan  asab-ruhiy  rivojlanish  ko‘nikma-
larining vaqtida paydo bo‘lishi va shakllanishida to‘g‘ri tashkil 
qilingan kun tartibi, to‘g‘ri ovqatlantirish va bola bilan mashg‘ul 
bo‘lishning ahamiyati nihoyatda katta.
 
Asab tizimining yaxshi rivojlanishi va ruhiy jihatdan charcha-
maslik uchun uyqu bilan faol uyg‘oqlik davrlari to‘g‘ri tashkil 
etilishi shart.