Toshkent davlat sharqshunoslik instituti uzoq sharq va janubiy osiyo tillari fakulteti bitiruv malakaviy ishi

1.2. O’zbek cholg’u asboblarining tadrijasi

。

 

 

 

 

O’zbeklar musiqa va qo’shiqni ehtiros 

bilan sevishadi… Sayohatchini turkman va 

qirg’izlardagi qo’shiqqa bo’lgan xuddi 

shunday ehtiros hayron qoldiradi. Bu 

odamlar uchun musiqa va she’riyat – buyuk 

lazzatdir. 

A.Vamberi 

 

 

 

Musiqa asboblari moddiy madaniyat yodgorliklarida 

(Eramizdan oldingi III asr – eramizning IX asri) 

 

 

Juda qadimda O’rta Osiyoda odam paydo bo’ldi va unda badiiy ijodga 

intilish paydo bo’ldi. Bu haqda geometrik shakllar, hayvonlar va o’simliklarning 

tasvirlari bilan bezatilgan keramika idishlar, shuningdek bronza va toshdan 

yasalgan buyumlar – bu yerda 1-5 ming yillar ilgari yashagan insonlar 

faoliyatining eng qiziq namunalaridan so’zlashadi. 

                                                 

70

 Van Dzichu  

中国乐器.-96-97-bet, N.Vasilyev tarjimasi Китайские музыкальные инструменты.-

 

65-bet. 

71

 Van Dzichu  

中国乐器.-100-101-bet, N.Vasilyev tarjimasi Китайские музыкальные инструменты.-

 

67-bet 

---

                                                                               

34

 

O’rta Osiyoda yashagan qadimgi odamlarning musiqasi haqidagi 

ma’lumotlar deyarli saqlanib qolmagan. Yunon va rim yozuvchilarining asarlarida 

esa faqatgina ibodatga oid marosimlarga doir bo’lgan forslar va massagetlarning

72

 

qo’shiqlari va raqslari to’g’risidagi muloxazalargina mavjud. Avesto – Eron yassi 

tog’ligi va O’rta Osiyo daro oralig’ida yashagan qadimgi xalqlarning afsonalarini 

o’ziga singdirib olgan zaroastrizmning (otashparastlik) muqaddas kitobi bo’lib, 

koxinlar ((afsungarlar) tomonidan ijro etilgan gimn qo’shiqlarini (gatalar) o’z 

ichiga oladi. Lekin bu she’rlar qanday navolarda ijro etilganini aniqlash endi 

mumkin emas. 

 

Musiqa asboblarining eramizdan ancha ilgari paydo bo’lganini tasdiqlovchi 

«jonli» guvoxlar katta qiziqishlarni paydo qilmoqda. Nisbatan yaqinda Samarqand 

viloyatidagi qishloqlardan birida ayollar dafn etilgan joydan (tilla va bronza 

taqinchoqlar orasida) topilgan suyakdan qilingan fleyta shulardan biridir. Uni 

bronza asriga kiritishmoqda. 

 

Arxeologik ma’lumotlar musiqa madaniyatining asosiy manbalarini aniqlash 

imkonini beradi. Bu antik davlatlarning yirik viloyatlari markazlaridir: 

Sug’diyonadagi Maroqand (qadimiy Samarqand), Parfiyadagi Nisa. Bu shuningdek 

ibodatxona va saroy inshootlarining butun majmuasi mavjud bo’lgan o’ng 

qirg’oqdagi Xorazm va Baqtriya shaharlaridir. 

 

O’tgan asrning oxirida boshlangan va shu kunga qadar davom etayotgan 

Afrosiyobdagi arxeologik qazilmalar boy materiallarni in’om etdi. Topilmalar 

massasi orasida terrakotali haykalchalar alohida qiziqish uyg’otadi. Qiyofali 

mazmuniga ko’ra ular g’oyatda turlichadir: ayol ma’buda, jangchilar, musiqachilar 

va musiqachi ayollar tasviri. Shunisi qiziqki, musiqachilar favqulodda ko’p 

uchraydi. Ularning miqdorining o’zi qadimgi haykaltaroshlarning musiqachilik 

kasbiga hurmat bilan munosabatda bo’lishgani to’g’risida so’zlaydi. Barcha 

shubxalar, bu tasodifiy emas, va,menimcha musiqaning so’g’diylar xayotidagi 

muhim roli, uning ibodatga oid ma’rakalar, ommaviy, umumxalq bayramlaridagi 

ishtiroki bilan bog’liq. 

 

Afrosiyob terrakotalariga qarab xulosa qilish mumkinki, so’g’diylarning 

sevimli asbobi ud

73

 bo’lgan. Afrosiyob terrakotalarida tasvirlarning juda ko’pligi 

So’g’dda uddan keng tarzda foydalanilganidan dalolat beradi.  Garchi kalta ud 

tasvirlari antik Xorazm, Marv va Sharqiy Turkiston terrakotalarida uchrab tursa 

ham, O’rta Sharqning boshqa koroplastik markazlarida biz unga o’xshash xech 

narsani topmaymiz. Qadimiy Mirsga kelsak, uning madaniyatining ko’psonli 

yodgorliklari «uzun

74

» deb ataluvchi boshqa turdagi ud mavjud bo’lganini 

                                                 

72

  Massagetlar – eramizdan avval gi VIII-IV asrlarda Sirdaryoning quyi tomonida yashagan skiflar qabilasi: O’rta 

Osiyo skiflari guruxlaridan birini shuningdek saklar deb atashgan. 

73

  Biz so’g’diylar bu asbobni qanday ataganlarini bilmaymiz, shuning uchun yevropacha ud so’zidan foydalanamiz. 

74

 Ud asboblari guruxiga kalta bo’yinchali (kalta ud) va uzun bo’yinchali (uzun ud) udlar kiradi. Agar birinchi tur 

uchun belgilarning (kalta biyinchaga o’tuvchi va orqaga qayrilgan boshchali katta korpus) bir xilligi xarakterli 

bo’lsa, ikkinchi tur uchun – aksincha, ularning turli xilligidir. Bo’yinchaning uzunligi – bo’lishi shart bo’lgan belgi 

bo’lib, u bu turdagi asboblarni birinchisidan ajratib turadi. Lekin bo’yincha juda uzun va sal uzaygan bo’lishi 

mumkin. Korpus shakllari ham turlichadir. Ba’zi asbobshunoslar (K.A.Vertkov) hamma uzun bo’yinchali udlarni 

umumiy «tanbursifatlar» nomi ostiga birlashtirishni taklif qiladilar. Xorij adabiyotida uzun udlarni pandorlar deb 

atashadi. Zaksning fikriga ko’ra, udning yunoncha nomi pandura shumercha pan-tar (kichik nayza) so’zidan kelib 

---

                                                                               

35

bildiradi, lekin u ham qadimiy Misr musiqasi tadqiqotchilarining taxminlariga 

ko’ra Misrga Osiyodan kirib kelgan. 

 Ma’lumki, 

(kalta)