O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

a
F
m

 [m]=M
1 
 - inertsiya miqdori jismning massasi deyiladi. 
Jismning inertsiya momenti deb bir o’q atrofidagi harakatga nisbatan jismning 
inertsiya miqdoriga aytiladi. 
  = Σ mr
2
, [ ] = M
1
L
-2
   Inertsiya momenti jism qismlarining inertsiya  
                                     momentlari yig’indisining masofaning  
                                     kvadratiga bo’lgan ko’paytmasiga teng 
Kuch xarakteristikalari. Kuch deb bir jismning ikkinchi jismga mexanik ta’sir 
etishni  miqdori    F=m•a;    [F]=M
1
L
1
T
-2
    Jismning  massasi  va  tezlanishning 
ko’paytmasiga teng. Demak, bu o’lchov ham Nьyutonning 2-qonuni asosida bo’ladi. 
Kuch statik usuli bilan o’lchanadi. Statik usulda jismga 2 ta kuch ta’sir etadi. 
(A va V). G’a va G’b kuchlari M jismga ta’sir etib, bir-biriga teng va qarama-qarshi 
yo’nalib, bir-birini tenglashtiradi. 
 
Dinamik teng usuli bilan kuch miqdorini aniqlash.  
Teng  bo’lmagan  kuch  ta’sir  etganda  dinamik  yo’li  deyiladi.  Bu  kuch 
xarakatga keltiruvchi kuch deyiladi. Bu kuch yoki xarakatning yo’nalishiga qarab 
bo’ladi,  yoki  u  bilan  burchak  xosil  qiladi.  Real  xolatda  tashqi  muxit  (havo  suv) 
tormoz sifatida ta’sir etishi mumkin. Bu tormozlantirish kuchlari. 
Kuch  momenti  ham  kuchning  xarakteristikalariga  kiradi.  U  kuchning 
yelkasiga bo’lgan ko’paytmasi bilan ifodalanadi: Me(F)= Fd; [Me(F)]=M
1
L
2
P
-2 
Kuch momentini o’lchash uchun statik va dinamik o’lchovlardan foydalanish 
mumkin. 
Kuchning  ishi  deb  ma’lum  masofada  jismga  boshqa  material  ob’ektlarning 
mexanik ta’siriga aytiladi.  A=F∆S, [A]= M
1
L
2
T
1
-2
  
Agar ish xarakatni tezlashtirsa musbat, pasaytirsa – manfiy. 
Xarakatni miqdori deb bir jismdan 2-nchi jismga  o’tuvchi mexanik xarakatga 
deyiladi. K=mυ, [K] = M
1
L
1
T
-1 
Jismning kinetik energiyasi deb tormozlantiruvchi kuchga qarshi ish bajarish 
qobiliyatiga aytiladi         
E
k
= 
,
2

м
  [E
k
]= = M
1
L
2
T
-2
   ya’ni jismning kinetik energiyasi tana massasining 
kvadrat tezligiga bo’lgan  ko’paytmasining yarimiga teng. 
Odam  tanasiga  nisbatan  tashqi  va  ichki  muxitdan  ta’sir  etuvchi  kuchlarga 
tashqaridan ta’sir etadigan kuchlar kiradi. 
Ichki kuchlar bo’lib tana qismlari o’rtasidagi o’zgarishlar xisoblanadi. Tashqi 
kuchlar odamning xarakatini o’zgartirishi mumkin. Ichki kuchlar bunday o’zgarish 

---

chaqirolmaydi,  chunki    ular  massa  markazida  ta’sir  etolmaydi.  Ular  faqat  tana 
qismlarini joylanishini o’zgartirishi mumkin. 
Odamga  tashqaridan  ta’sir  etuvchi  kuchlarga  og’irlik  kiradi,  ya’ni  yerga 
tortish  kuchi.  Ma’lumki,  yerning  bir  joyida,  og’irlik  bir  xil  bo’ladi.  Ekvatorda 
kamroq,  polyuslarda  esa  ko’proq  bo’ladi.  Yuqoriga  ko’tarilgan  sari  og’irlik 
kamayadi.  Lekin,  chuqurga,  masalan  shaxtaga  tushganda  ham  og’irlik  kamayadi, 
chunki yerning markazida yaqinlashish bilan yuqorida yerning massasi ko’payib u 
ham jismni o’ziga tortadi. 
G’
tyag.
=
2
1
r
mM

,   r – markazlar o’rtasidagi masofa 
   G’
tyag  
- m massalik jism M massalik yer tomonidan G’
tyag 
–  
            kuchi bilan tortiladi. 
   γ – proportsionallik koeffitsienti (gravitatsion.  
        doimiyligi, birlik). 
Og’irlik kuchi hamma vaqt yerning markaziga yo’nalgan. Tashqi muxitdan 
ta’sir  etuvchi  kuchlar  inertsiya  kuchiga  ega.  Inertsiya  kuchini  odam  xarakatini 
pasayishida,  turli  material  ob’ektlarni  (suv,  gaz,to’lqin,  shamol)  ta’srida 
tormozlanish xolatini kuzatish mumkin. 
Odam  suv  yoki  xavoda  xarakat  etganda  tashqi  muxitning  qarshiligiga 
uchraydi. Bu ta’sirotlar statik (masalan, aero va gidrostatida) yoki dinamin (aero- va 
gidrodinamiki) bo’ladi. 
Ishqalanish kuchi deb xarakatga qarshi bo’lgan kuchga aytiladi. Ishqalanish 
kuchi  dinamik  bo’ladi,  jismning  xarakatini  belgilaydi.  Statik  ishqalanish  kuchi 
jismning tinch xolatida bo’ladi. 
Odamni xarakatiga ta’sir etuvchi kuchlar xarakat keltiruvchi kuchlar deyiladi. 
Tashqaridan ta’sir etuvchi kuchlarning xammasi tormozlantiruvchi kuchlar deyiladi, 
ular  xarakat  yo’nalishini,  tezligini  pasaytirib,  to  to’xtashga  olib  keladi.  Xar  xil 
odamlarda ularni kattaligi, og’irligi, tana tuzilishiga  qarab inertsiya kuchi xar xil 
bo’ladi. 
Tana  qismlarining  og’irlik  markazi  shu  qismlarni  (zveno)  og’irligini 
ko’rsatadi. 
Odamlarda tana og’irlik markazi kichik taz atrofida, 1 va 5 nchi umurtqalar 
o’rtasida  joylashgan.  Og’irlik  markazini  joylanishini  bilish  tanaga  ta’siretuvchi 
kuchlarni  to’g’ri  taqsimlashga  yordam  beradi.  Odam  suv  va  havoning  ta’sirida 
bo’lganda yana  2 nuqtani bilish kerak: xajm markazi va  ustki (sath) markazi. 
Xajm  markazi  bo’lib  tanani  suvga  kirganda  uni  itarib  chiqaruvchi  kuchni 
ta’siriga  aytiladi.  Bu  markaz  odaning  og’irlik  markazidan  2-6  sm.  yuqoriroq  
joylashgan. Ustki markazi deb tashqi muxitning ta’sir etgan nuqtasiga aytiladi. 
Odam xarakati unga ta’sir etuvchi tashqi ta’sirotlar bilan o’zaro munosabatda 
bo’ladi. Bu munosabatlarga mexanik munosabatlar kiradi. Natijada odam xarakati 
o’zgaradi. Bu o’zgarishlarda muskullarning ahamiyati katta. 
Ikkinchi tomondan, odam tashqi muxitga qarab o’z xarakatini o’zgarishda shu 
muxitni o’ziga moslashtiradi va kerakligicha foydalanadi. 
Odam  uchun  faqat  muskullar  faoliyati  aktiv  kuchlarga  kiradi.  SHu  kuchlar 
yordamida  odam  tashqi  muxitga  moslashadi,  ularni  o’zgartiradi,  turli  xarakatlar 

---

bajaradi. Muskul xarakati orqali odam faoliyati vujudga keladi. Bu faoliyatga faqat 
jismoniy  emas,  balki  aqliy  mehnat  ham  kiradi.  SHunday  qilib,  biomexanikada 
muskullarning mexanik kuchini o’rganishda ularning ishida oliy nerv sistemasining 
faoliyati aks etilishini esdan chiqarmaslik kerak.