372
kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zaxiralarini ko‘paytirish uchun
sarflanish jarayonidir.
Amalda jamg‘arish kapital mablag‘lar yoki investitsion sarflar
shaklida yuzaga chiqib, u yangi asosiy kapitalni hosil qilish, ishlab
turganlarini kengaytirish, rekonstruksiyalash va yangilashga
qilinadigan xarajatlarni ifodalaydi. “Jamg‘arish” va “kapital
mablag‘” yoki “investitsion sarflar” tushunchalari bir xil mazmunga
ega emas. Bir tomondan, kapital mablag‘ yoki investitsiyalarning
chegaralari jamg‘arish fondiga qaraganda kengroq, chunki renovat-
siyaga (ya’ni eskirgan obyektlarni batamom almashtirishga)
sarflanadigan amortizatsiya fondining bir qismi ham uning manbai
bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, “jamg‘arish” tushunchasi
investitsion sarflar doirasidan chiqib ketadi, chunki u faqat asosiy
kapitalning emas, balki aylanma kapitalning, shuningdek, ehtiyot
zaxiralarining kengayishini ham anglatadi.
Ishlab chiqarish va ijtimoiy-madaniy sohalardagi jamg‘arish bir-
biridan farqlanadi. Jamg‘arilgan mablag‘larning iqtisodiyot real
sektori asosiy kapitallari va aylanma mablag‘larini kengaytirishga
ketadigan qismi ishlab chiqarish sohasidagi jamg‘arishni hosil
qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg‘arish iqtisodiy o‘sishning
muhim omilidir.
Ijtimoiy - madaniy sohadagi jamg‘arish (noishlab chiqarish
jamg‘arishi) uy-joy fondini, kasalxonalar, o‘quv muassasalari,
madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport muassasalari, ya’ni ijtimoiy soha
tarmoqlarini
kengaytirish,
rekonstruksiyalash,
yangilashga
sarflanadi. Mazkur sohalarni kengaytirish ham ishlab chiqarishni
rivojlantirishning zarur shartidir.
Jamg‘arishning hajmi va tarkibi iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
belgilab berishda hal qiluvchi omildir. Jamg‘arish normasi
jamg‘arish fondining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan
aniqlanadi: JN = JF/MD x 100,
Bunda, JN ‒ jamg‘arish normasi, JF ‒ jamg‘arish fondi,
MD‒milliy daromad.
Jamg‘arish normasining ham o‘z chegarasi bo‘lib, uni oshirish
iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lib chiqishi va salbiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi
natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin,
373
chunki kapital mablag‘lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining
quvvatlari, materiallar va uskunalar yetkazib berish imkoniyatlari,
infratuzilmaning rivojlanishi o‘rtasida nomutanosiblik paydo
bo‘ladi. Mablag‘larning sochilib ketishi natijasida obyektlarni barpo
etish muddatlarining cho‘zilib ketish xavfi oshadi, oqibatda ular
qimmatlashadi, barpo etish jarayonidayoq ma’naviy jihatdan
eskiradi, tugallanmagan qurilishlar ko‘payadi. Oqibatda iqtisodiy
o‘sish sur’atlari pasayib ketish tamoyiliga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, jamg‘arish iqtisodiy o‘sish sur’atlari va sifatiga
faqat o‘zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatib
qolmaydi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida ulardan foydalanish
samaradorligi birinchi o‘ringa chiqadi.
Jamg‘arish milliy daromadning bir qismi hisobiga amalga
oshadi va shu sababli uning hajmi ko‘payishini belgilaydigan
omillar, jamg‘arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan
asosiylari mavjud texnologiya qo‘llaniladigan resurslar massasi va
ularning unumdorligidir. Jamg‘arish miqdori ishlab chiqarish
jarayonida xomashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga
ham bog‘liq. Mahsulot birligiga ular sarfini kamaytirish moddiy
vositalarning muayyan miqdorida mahsulotlarni ko‘proq hajmda
ishlab chiqarishga imkon beradi.
Jamg‘arishning miqdori milliy daromaddagi jamg‘arish va
iste’mol mablag‘lari o‘rtasidagi nisbatga ham bog‘liq bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: