O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

3. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi 

 

Кorxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotdan 

olingan  yalpi  pul  tushumi  unga  qilingan  sarf-xarajatlar  va  foyda 

tushunchalaridan  keng  foydalaniladi.  Кorxonalarda  mahsulotlarni 

sotishdan  olingan  mablag‘lar,  ularning  pul  tushumlari  yoki  pul 

daromadlari  deyiladi.  Кorxona,  pul  daromadlaridan  sarflangan 

barcha  xarajatlar  chiqarib  tashlangandan  keyin  qolgan  qismi  foyda 

yoki iqtisodiy foyda deyiladi. 

Tovar  va  xizmatlar  sotilganda  ularning  qiymati  pul  daromad-

lariga,  undagi  qo‘shilgan  qiymat  esa  foydaga  aylanadi.  Bundan 

ko‘rinib  turibdiki  foydaning  haqiqiy  manbai  qo‘shilgan  qiymatdir. 

Butun iqtisodiyotda foyda massasi bilan qo‘shilgan qiymat massasi 

miqdor  jihatdan  bir-biriga  teng  bo‘lishi  mumkin.  Lekin  alohida 

olingan  korxona  va  tarmoqlarda  yaratilgan  qo‘shilgan  qiymat 

olingan foyda miqdoran teng bo‘lmasligi mumkin. Chunki talab  va 

taklif nisbatining va bahoning o‘zgarishi ta’sirida bir tarmoqda yoki 

---

301 

korxonada  yaratilgan  qo‘shilgan  qiymat  boshqa  korxona  va 

tarmoqlarga foyda shaklida o‘tib ketadi.  

Кorxonaning  umumiy  foydasidan  majburiy  to‘lovlar  asosan, 

soliqlar  va  boshqa  majburiyatlar  chiqarib  tashlansa  korxona  sof 

foydasi qoladi. 

Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy 

pul  summasidan  ishlab  chiqarishning  tashqi  xarajatlari  chiqarib 

tashlanishi  natijasida  hosil  qilinadi.  Shu  sababli,  buxgalteriya 

foydasi  iqtisodiy  foydadan  ichki  xarajatlar  miqdoriga  ko‘proqdir. 

Bunda  ichki  xarajatlar  har  doim  o‘z  ichiga  normal  foydani  ham 

oladi. 

Кorxona  foydasining  mutlaq  miqdori  uning  massasini  tashkil 

qiladi.  Foyda  massasining  ishlab  chiqarish  xarajatlariga  nisbatining 

foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.  

Amaliyotda  foyda  normasini  hisoblashning  ikki  usulidan 

foydalaniladi.  Bular  foydaning  joriy  sarflarga-korxona  xarajatlariga 

yoki  avanslangan  mablag‘larga  (asosiy  va  aylanma  kapital) 

nisbatidir.  

Bular quyidagicha aniqlanadi: 

1. R’=(P/W)*100 

bu yerda: R’ – foyda normasi; P – foyda massasi;  

W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish xarajatlari. 

2. R’=(P/Кavans)*100 

bu  yerda:  R'  –  foyda  normasi;  P  –  foyda  massasi;  Kavans  – 

korxona  avanslangan  mablag‘lari  yoki  asosiy  va  aylanma  kapital-

ning o‘rtacha yillik qiymati. 

Foyda  normasi  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot  hajmiga  to‘g‘ri 

mutanosib  hamda  foydalanilgan  avanslangan  mablag‘lar  qiymatiga 

teskari  mutanosibdir.  Shu  tufayli  foyda  normasi  korxona  ish  sama-

radorligini integral ko‘rsatkichi hisoblanadi. 

Foydaning  o‘sishiga,  chiqarilayotgan  mahsulot  umumiy  hajmi 

o‘zgarmagan  holda  ikki  yo‘l  bilan:  ishlab  chiqarish  xarajatlarini 

kamaytirish yoki narxni oshirish hisobiga erishish mumkin.