13.9-chizma. Narx o‘zgarishining budjet chizig‘iga ta’siri.
Bozorda tovarlar narxi hamda iste’molchi daromadlari darajasi
o‘zgarib turadi.
Iste’molchining narx o‘zgarishiga ta’sirchanligi o‘rnini bosish
samarasi deyiladi. Bunda bir tovar narx o‘sganda xaridor uchun
o‘rnini bosuvchi boshqa tovar nisbatan arzon bo‘lib qoladi hamda u
ancha qimmatli tovarni mazkur tovar bilan almashtiradi. Jumladan,
margarin va sariyog‘ shunday o‘rnini bosuvchi tovarlar hisoblanadi.
Ulardan biriga narxning o‘sishi boshqasining xarid qilinadigan
miqdori ortishi bilan birga boradi.
Daromad samarasi narx o‘zgarishi oqibatida iste’molchi pul
daromadi xarid qilish layoqati tebranishi natijasida tovarlarga
talabning o‘zgarishidir. Daromad samarasi turli xaridorlar toifasi
uchun har xil o‘ringa ega bo‘ladi.
Iqtisodiyot nazariyasida iste’molchi tanlovini o‘rganishda
mazkur tanlov oqilona ravishda amalga oshiriladi va quyidagi
shartlar ta’minlanadi deb faraz qilinadi:
‒ mavjud va cheklangan budjetdan to‘liq foydalaniladi;
‒ ehtiyojlar maksimal darajada qondiriladi.
Ma’lum olingan tovarning narxi o‘zgarsa, u budjet chizig‘iga
ikkala turdagi o‘zgarish orqali ta’sir qiladi. Bu daromad samarasi va
o‘rnini bosish samarasi. Bizning misolimizda olingan ikki tovardan
aytaylik B tovarning narxi oshsa, unda budjetimizning real qiymati
pasayadi, natijada iste’molchi nominal qiymati o‘zgarmagan xuddi
shu budjet darajasida har ikkala tovardan kamroq sotib olishi
B
262
mumkin va bu budjet chizig‘i chap tarafga parallel ravishda ko‘chib
o‘tib, Qa1 Qb1 to‘g‘ri chizig‘i shaklini oladi. Bu narx
o‘zgarishining daromad samarasi deyiladi. Ammo narx o‘zgarishi
natijasida o‘rnini bosish samarasi yuz beradi. A tovarning narxi
o‘zgarmay turib va ikkala tovarlarning nafliliklari o‘zgarmay turib
V tovarning narxi oshishi uning narxiga nisbatan so‘nggi qo‘shilgan
nafliligini kamaytiradi va iste’molchi o‘z tanlovini A tovarga tomon
o‘zgartiradi. Bu esa budjet chizig‘ining o‘zgarishiga olib keladi va
iste’molchi daromadi darajasini o‘zgartirmagan holatda Qa1 Qb1
budjet chizig‘i Qa0 Qb2 to‘g‘ri chizig‘i shaklini oladi. Bu narx
o‘zgarishining o‘rnini bosish samarasi deyiladi
70
Normal tovarlar uchun quyidagilar xarakterli: xaridor o‘sgan
real daromadining bir qismini mazkur tovarlar iste’molini
ko‘paytirishga sarflaydi, ya’ni o‘rnini bosish va daromad samarasi
bir xil yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi.
Daromad samarasi ko‘p darajada oziq-ovqat mahsulotlari, ki-
yim-kechaklar, tamaki mahsulotlari va boshqa shu kabi tovarlarga
nisbatan o‘z o‘rniga ega bo‘ladi. Mazkur tovarlar uchun sarflar
iste’molchi budjetining sezilarli qismini tashkil qiladi, shu bilan bir
vaqtda tovar birligi narxlari unchalik katta emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |