O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

O‘zbekistonda monopol korxonalar faoliyati 

 

11.1-jadval 

 

Tarmoqlar 

Umumiy soni 

T/r 

 

Monopol-

korxonalar 

Monopol-mahsu-

lotlar 

turlari 

 

 

2013  2014  2015  2013  2014  2015 

I. 

Don  

1 

1 

1 

2 

2 

2 

II. 

Oziq-ovqat 

mahsulotlari  

6 

6 

6 

3 

3 

3 

III. 

Кo‘mir  

3 

3 

3 

2 

2 

2 

11.1-jadvalning davomi

 

IV. 

Neft-gaz sanoati  

11 

11 

11 

5 

5 

5 

V. 

Кimyo sanoati  

8 

9 

9 

20 

21 

21 

VI. 

Mashinasozlik 

va metallurgiya  

13 

12 

11 

12 

12 

12 

VII.  Elektrotexnika 

sanoati  

4 

2 

2 

4 

2 

2 

VIII.  Qurilish 

materiallari 

sanoati  

11 

11 

11 

9 

9 

8 

IX. 

Xizmatlar  

65 

65 

61 

63 

59 

56 

X. 

Boshqa 

tarmoqlar 

8 

8 

12 

12 

11 

11 

 

Jami  

130 

128 

127 

132 

126 

122 

 

3. Tabiiy monopoliyalar, ularning belgilari va tartibga solinish 

xususiyatlari 

 

---

224 

Tabiiy  monopoliyalar  –  ishlab  chiqarishning  texnologik  xusu-

siyatiga  ko‘ra  raqobat  mavjud  bo‘lmagan  sharoitda  talabni  qon-

dirishning o‘ziga xos bozor tuzilmasidir. 

Tabiiy  monopoliyalar  tomonidan  ishlab  chiqariladigan  tovarlar 

iste’molda  boshqa  tovarlar  bilan  almashtirilishi  mumkin  emas. 

Bunday  tovarlarga  talabning  o‘zgarishiga  ular  narxining  o‘zgarishi 

kam darajada ta’sir ko‘rsatadi.  

Tabiiy monopoliyalar obyektiv sabablarga ko‘ra vujudga keladi. 

U  aynan  olingan  biron-bir  tovarga  talab  bir  yoki  bir  nechta  ishlab 

chiqaruvchilar 

tomonidan 

samarali 

darajada 

qondiriladigan 

vaziyatni  ifodalaydi.  Tabiiy  monopoliyalarning  asosi  –  ishlab 

chiqarish  texnologiyalari  va  iste’molchilarga  xizmat  ko‘rsatishning 

o‘ziga  xos  xususiyatlaridir.  Bu  yerda  raqobatni  qo‘llash  mumkin 

emas  yoki  uni  qo‘llash  samarasiz.  Masalan,  energiya  ta’minoti, 

aloqa  xizmati  ko‘rsatish  va  shu  kabilar  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  bozorda 

monopol mavqeni egallaydi.  

Tabiiy monopoliyalar quyidagi sohalarda faoliyat ko‘rsatadi: 

–  magistral  truba  o‘tkazgichlarda  gaz,  neft  va  neft  mahsu-

lotlarini jo‘natish; 

–  elektr va issiqlik energiyasini uzatish xizmati; 

–  temir yo‘l transporti; 

–  transport terminallari, aeroport, suv portlari xizmati. 

–  aloqa, pochta xizmati va h.k. 

Qayd  qilingan  monopol  tuzilmalarning  asosiy  belgilari  quyi-

dagilar: 

–  faoliyat  qilish  tartibini  o‘rnatish,  ro‘yobga  chiqarish  va  to‘x-

tatish huquqiy asoslanganligi; 

–  tarmoqlar  va  xo‘jalik  yuritish  sohalari  bo‘yicha  faoliyat 

ko‘rsatishining chegaralanganligi; 

–  monopoliya  subyektlari  umumiy  huquqiy  mavqega  ega 

bo‘lgan holda, ular huquq va majburiyatlarining o‘ziga xosligi; 

–  monopoliyalar  faoliyatini  tartibga  solishning  yaxlit  tizimi 

mavjudligi; 

–  tabiiy  monopoliya  subyektlari  tomonidan  ishlab  chiqa-

riladigan  tovar(xizmat)  lar  boshqalari  bilan  almashtirilishi  mumkin 

emasligi, ularning o‘rnini bosuvchisi mavjud bo‘lmasligi; 

---

225 

–  mazkur  tovarlar  bozorida  talabning  noegiluvchanligi,  uning 

doimiy  barqarorligi.  Bu  ularga  narx  (ta’rif)  oshgan  taqdirda  ham, 

talab o‘zgarmay qolishini anglatadi.  

Umumiy  holda  tabiiy  monopoliyalar  texnologiyalardagi 

xususiyatlar  tufayli  tarmoq  yoki  sohaga  raqobatchilarning  kirishi 

uchun  to‘siqlarning  mavjud  bo‘lishi  yoki  davlat  yaratib  bergan 

imtiyozlar natijasida vujudga keladi va faoliyat ko‘rsatadi.  

Tabiiy  monopoliyalar  ishlab  chiqarish  ko‘lami  hisobiga  uzoq 

muddatli  o‘rtacha  xarajatlarni  kamaytirib  borish  imkoniyatiga  ega 

bo‘ladi.  Sohada  yangi  ishlab  chiqaruvchilarning  paydo  bo‘lishi 

ko‘lam  samarasi  yo‘qolishi  tufayli  xarajatlarning  o‘sib,  sama-

radorlikning pasayishiga olib keladi.  

Grafik  tabiiy  monopoliyalar  sharoitida  narx  va  ishlab  chiqarish 

hajmining aniqlanishini tasvirlaydi. Bu yerda: 

LAC va LMS – korxonaning uzoq muddatli davrda o‘rtacha va 

keyingi xarajatlari egri chizig‘i; 

MR – keyingi daromad egri chizig‘i; 

D – talab egri chizig‘i.