|
XI bob. ANTIMONOPOL QONUNCHILIК VA
MONOPOLIYALARNI TARTIBGA SOLISH
1.
Antimonopol
qonunchilikning
kelib
chiqishi.
Antimonopol siyosat.
2. O‘zbekistonda antimonopol qonunchilikning vujudga
kelishi.
3. Tabiiy monopoliyalar, ularning belgilari va tartibga soli-
nish xususiyatlari.
4. Monopol faoliyatni tartibga solish chora-tadbirlari.
1. Antimonopol qonunchilikning zarurligi va kelib chiqishi.
Antimonopol siyosat
Monopolistlar iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga
to‘sqinlik qilib, iqtisodiy rivojlanishga ancha jiddiy salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lishi ham mumkin. Shunga
ko‘ra, deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni
davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari qo‘llanilib, bu
monopoliyaga qarshi siyosatning mazmunini tashkil etadi.
Davlatning antimonopol siyosati – monopoliyalar faoliyatini
cheklash, tartibga solish va raqobatchilik muhitini vujudga
keltirishga qaratiladi.
Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati asosini monopoliyaga
qarshi qonunchilik tashkil etib, u turli mamlakatlarda turli darajada
rivojlangan.
217
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan
raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga
keltirishda
davlat
ham
qatnashadi.
Bu
esa
davlatning
monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir
mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv
darajasi, uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin
raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur
bo‘lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish
kabilarga qaratiladi. Bular asosan antimonopol qonunchilik
yordamida hal qilinadi. Jahon tajribasida bunday qonunchilik 120
yildan ortiq davr davomida rivojlanib kelgan. Jumladan, u birinchi
bo‘lib, AQSHda monopoliyalar gurkirab tashkil topa boshlagan
davrda paydo bo‘lgan.
Hozirgi davrda, erkin raqobatni himoya qiluvchi qonunchilik
bitimlari G‘arbiy Yevropaning barcha mamlakatlarida mavjud.
Ularda mazkur qonunchilik ikki yo‘nalishga ega: narxlar va
kompaniyalar qo‘shilishi ustidan nazorat qilish.
Antimonopol tartibga solish takomil-
lashmagan va muayyan xarajatlar bilan birga
borsa-da, ular bozor iqtisodiyotida mono-
polistik tamoyillarni cheklashga olib keladi.
Monopoliyalarga qarshi qonunchilik va
uni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
chora-tadbirlar boshqa mamlakatlarda ham
sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi.
Odatda AQSHdagi monopoliyaga qarshi qonunchilik nisbatan
ilgariroq va mukammalroq ishlab chiqilgan, deb hisoblanadi. U
quyidagi qonunchilik hujjatlariga asoslanadi:
1. Sherman qonuni (1890 y.) Bu qonun kartel bitimlarini
noqonuniy deb hisoblaydi, savdoni yashirin monopollashtirish, u
yoki bu tarmoqdagi yakka nazoratni qo‘lga olish, narxlar bo‘yicha
kelishuvlarni taqiqlaydi. Bu qonun asosan savdo va tijorat
faoliyatining monopollashuviga qarshi yo‘naltiriladi. Hamda erkin
savdoni cheklashga qaratilgan kelishuvlarning har qanday shakliga
taqiq qo‘yadi. Mazkur qonunda jazo chorasi sifatida jarimalar,
zararni qoplash, qamoqqa olish va hatto aybdor firmani tugatishni
ham ko‘zda tutadi. Bu qonunning eng muhim xususiyati mavjud
218
faoliyat qilib turgan monopoliyalarga qarshi kurashga qaratiladi.
Uning kamchiligi asosiy qoidalar noaniqligi, qonunning bajarilishini
nazorat qiluvchi doimiy muassasa yo‘qligi va antimonopolistik
tadbirlarning profilaktik xarakterga ega bo‘lganligidir.
2. Кleyton qonuni (1914 y.) Bu qonun savdo amaliyotida
kamsitishni, mahsulot sotish sohasidagi cheklovchi faoliyatlarni,
narx bo‘yicha kamsitish, ma’lum ko‘rinishdagi birlashib ketishlar,
o‘zaro bog‘lanib ketuvchi direktoratlar va boshqalarni taqiqlaydi.
Bu kamchiliklar ma’lum darajada bartaraf qilinib qolinmasdan,
balki trestlarga qarshi qonunchilikka doir asosiy tushunchalar
aniqlashtirildi va monopoliyalarga qarshi faoliyat tushunchasi
kengaytirildi. Xususan, monopolistlar o‘zaro ta’sirining moliyaviy
jihatlariga hamda monopol hokimiyatchilikni tiklashga asosiy
e’tibor qaratildi. Trestlarga qarshi qonunlarning bajarilishini nazorat
qilish hukumat Federal savdo komissiyasiga yuklatiladi. Shu qonun
tufayli “monopol kasallik” deb nomlangan profilaktik tadbir
kengaydi.
3. Robinson-Payman qonuni (1936 y.) Bu qonun savdo
sohasidagi cheklovchi faoliyatlar, «narxlar qaychisi», narx bo‘yicha
kamsitishlar va boshqa shu kabilarni taqiqlaydi. AQSHdagi
trestlarga qarshi mavjud qonunchilik ko‘proq darajada boshqa
mamlakatlarda ham antimonopol qonunchilikning rivojlanishiga
ta’sir ko‘rsatadi.
4. Unler-Li qonuni (1938 y.) Savdo bo‘yicha federal komissiyaga
“savdoda chalg‘itishga olib keladigan harakatlarni” nazorat qilish
bo‘yicha qo‘shimcha majburiyat qo‘ydi. Natijada komissiya iste’mol-
chini reklama va yolg‘on ma’lumot natijasida jabr ko‘rishdan himoya
qilish vazifasini oldi. Unler-Li qonuni iste’molchilar huquqini himoya
qilishga qaratilgan. Mazkur qonun yolg‘on reklama va ma’lumotlarni
soxtalashtirishga qarshi qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
5. 1950-yilda Кleyton qonuniga Кeller-Кefover tuzatishi
kiritildi. Unda noqonuniy birlashib ketishlar tushunchasiga aniqlik
kiritilib, aktivlarni sotib olish orqali birlashib ketish taqiqlandi. Agar
Кleyton qonuni yirik firmalarning gorizontal ravishdagi birlashib
ketishlariga to‘siq qo‘ygan bo‘lsa, Кeller-Кefover tuzatishi vertikal
219
ravishdagi birlashib ketishlarga cheklov kiritdi
56
. Unda moddiy
aktivlar sohasida monopoliyalar o‘zaro ta’siriga e’tibor qaratadi.
AQSHda XXasr 80-yillarining birinchi yarmida monopoliyalarga
qarshi qabul qilingan yo‘riqnoma hujjatlarida Xerfindal-Xirshman
indeksidan
foydalanib
tarmoqlar
konsentratsiyalashuvining
normativlarini o‘rnatdi. Agar bu indeks 1000 dan yuqori bo‘lmasa,
bozor kuchsiz konsentratsiyalashgan, 1800 dan yuqori bo‘lsa kuchli
darajada konsentratsiyalashgan deb tan olingan.
Xerfindal-Xirshman indeksi
S
1, 2, ..., n
– korxonalarning bozordagi ulushi.
Ayni vaqtda bir qator tarmoqlarda (gaz-ta’minoti, elektr-
ta’minoti va h.k.) tabiiy monopoliyalardan holi bo‘lish qiyin. Shu
sababli, davlat ularga nisbatan bevosita yoki bilvosita tartibga solish
dastak va vositalarini qo‘llashga majbur bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
