II bob. IQTISODIYOT NAZARIYASI FANINING PREDMETI
VA BILISH USULLARI
1. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti, vazifalari va
tamoyillari.
2. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar.
3. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning uslub va usullari.
1. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti, vazifalari va
tamoyillari
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetiga o‘tmishdan turlicha
qarashlar mavjud bo‘lib va hozirgi davrda ham turli fikrlar bildirib
kelinmoqda.
Masalan, Aristotel bu fanga uy xo‘jaligini boshqarish qonunlari
to‘g‘risidagi fan deb qaragan bo‘lsa, merkantilistlar, fiziokratlar va
ingliz klassik iqtisodiy maktabining vakillari uni boylik to‘g‘risidagi
fan deb hisoblaydi. Fanning predmeti boylikning manbalari, uni
ko‘paytirish yo‘llari hamda jamiyat ne’matlarini ishlab chiqarish,
taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonini o‘rganishdan
iborat deb qaraydi. Кeyingi paytda mazkur fanni xalq xo‘jaligi,
ijtimoiy xo‘jalik to‘g‘risidagi fan deb ham hisoblamoqdalar.
Ayrimlar iqtisodiyot nazariyasi fanini moddiy hayotiy vositalarni
ishlab chiqarish va ayriboshlashni boshqarish qonunlari to‘g‘risidagi
fan deb ko‘rsatadilar. A.Marshall esa iqtisodiyot nazariyasi fanining
predmeti insoniyat, jamiyatning me’yoridagi hayotiy faoliyatini
tadqiq qilishdan iborat deb qayd qiladi.
Iqtisodiyot nazariyasi fani siyosiy iqtisod nomi bilan yuritilgan
davrlarda uning predmeti moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish
jarayonida kishilar o‘rtasida sodir bo‘ladigan munosabatlarni o‘rga-
nishdan iborat deb hisoblangan.
«Ekonomiks» nomli o‘quv adabiyotlarida fanning predmeti
kishilarning ehtiyojlarini to‘laroq qondirish maqsadida cheklangan
35
resurslardan samarali foydalanish muammolarini tahlil qilish, kishi-
larning iqtisodiy xulq-atvorini o‘rganishdan iborat deb ta’kidlanadi.
Shunday qilib, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti to‘g‘-
risida siyosiy iqtisodga doir adabiyotlarda ishlab chiqarish
jarayonida kishilar o‘rtasida sodir bo‘ladigan munosabatlarni
o‘rganishga alohida ustuvorlik berilsa, «Ekonomiks» yo‘nalishidagi
manbalarda asosan kishilarning resurslarga, moddiy ashyoviy
buyumlarga bo‘lgan munosabatini, iqtisodiy xatti-harakatini
o‘rganishga, cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanish
masalalariga alohida e’tibor berilgan.
Iqtisodiyot nazariyasi fani predmetiga har ikkala yo‘nalishdagi
qarashlar birgalikda uning predmet doirasini qamrab oladi va
yaxlitligini ta’minlaydi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti – iqtisodiy resurslar
cheklangan sharoitda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini qondirish
maqsadida iqtisodiy ne’matlarni takror ishlab chiqarish jarayonida
vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni, ijtimoiy xo‘jalikni
samarali yuritish qonun-qoidalarini yoki kishilarning iqtisodiy xatti-
harakatini o‘rganishdan iborat.
Iqtisodiy munosabatlar – bu iqtisodiy ne’matlarni takror ishlab
chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida vujudga keladigan turli xil
aloqa va munosabatlardir.
Ularning aniq namoyon bo‘lish shakllari iqtisodiy hodisa va
iqtisodiy jarayonlardir.
Iqtisodiy hodisalar ishsizlik, inqiroz,
inflatsiya, bandlik va shu kabilar, iqtisodiy
jarayonlar esa ishlab chiqarish, xizmat
ko‘rsatish,
taqsimlash,
ayriboshlash,
iste’mol kabilar orqali yuzaga chiqadi.
Iqtisodiyot nazariyasi o‘z predmetini
mikro va makro darajada o‘rganadi. Agar
iqtisodiyotga mikrodarajada qaralsa, fanning predmeti alohida
iqtisodiy birliklar (alohida iste’molchi, alohida ishlab chiqa-
ruvchi)ning xatti - harakatini o‘rganish, alohida tovarlarga narx
shakllanishi, korxonalar xarajatlari va daromadlar qaror topishi va
shu kabilarni tahlil qilishga qaratiladi. Iqtisodiyotga uning yirik
tarkibiy qismlari (uy xo‘jaliklari, xususiy va davlat sektori) o‘zaro
36
ta’siridagi yaxlit tizim sifatida qaralsa va davlat iqtisodiy
siyosatining qonuniyatlari aniqlansa, bu makroiqtisodiy tahlil
hisoblanadi. Makroiqtisodiyot shuningdek daromadlar, bandlik,
narxlar darajasi, mahsulotning yalpi hajmi, milliy daromad, jami
sarflar kabi jamlanma ko‘rsatkichlarni ham qarab chiqadi.
Iqtisodiyotning mazkur ikki darajasi farqi faqat iqtisodiy tahlil
nuqtayi nazaridan kelib chiqadiki, shu sababli iqtisodiyot
nazariyasini bunday qismlarga ajratishni mutlaqlashtirish ko‘pam
to‘g‘ri emas. Chunki mikro va makroiqtisodiyot o‘zaro uzviy
bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining maqsadi cheklangan iqtisodiy
resurslardan foydalanishning turli muqobil variantlaridan eng
samaralisini tanlash orqali jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to‘laroq
qondirib borishning nazariy va amaliy muammolarini tadqiq
qilishdan iborat.
Fanning predmeti, uning vazifalarida yanada oydinroq
ko‘rinadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifasini ikki tomondan, ya’ni
ham amaliy va ham nazariy tomondan tushuntirish mumkin.
Fanning amaliy vazifasi cheklangan resurslardan samarali
foydalanib, ularning har birligi evaziga ko‘proq tovarlar ishlab
chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishni ta’minlash, har bir faoliyat turlari
bo‘yicha xarajatlar miqdori bilan erishilgan samara, ya’ni tovar va
xizmatlar miqdorini taqqoslash, resurslardan unumliroq foydalanish
yo‘llarini topishga qaratiladi. Bu vazifa yaratilgan nazariyalar va
ilmiy qarashlarni real amaliy hayotga joriy qilib borishni ham o‘z
ichiga qamrab oladi.
Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning
mohiyatini, iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy tushunchalarning
mazmunini yoritib ilmiy bilish vazifasini ham bajaradi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining qayd qilingan amaliy va nazariy
vazifalari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Amaliy iqtisodiyot
nazariy bilimga ega bo‘lishni, u bilan qurollanish zaruriyatini taqozo
etadi. Umuman olganda, bu fan iqtisodiy jarayonlar, voqea va
hodisalar sirini bilishda ilmiy qo‘llanmadir. Nazariy bilim esa
oldindan ko‘ra bilish va amaliy harakat yo‘lini to‘g‘ri belgilash
imkonini beradi.
37
Iqtisodiyot nazariyasi aniq vaziyatlarda aniq takliflarni berib,
uslubiy vazifani ham bajaradi. Iqtisodiy bilim nazariyalarga ega
bo‘lish, o‘zgarib turuvchi iqtisodiy vaziyatlarda ratsional qaror
qabul qilishni mustaqil amalga oshirish imkonini beradi.
Iqtisodiyot nazariyasi bashorat qilish vazifasi orqali jamiyat va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining istiqbollarini ilmiy asoslab beradi.
«Pirovard maqsadimiz bo‘lgan ozod va obod Vatan, erkin va
farovon hayot qurish borasidagi intilishlarimizda biz uchun ruhiy-
ma’naviy kuch quvvat manbai, ilmiy asos – bu milliy g‘oya, milliy
mafkuradir»
4
. Shu aqidadan kelib chiqib, iqtisodiyot nazariyasi fani
«Кishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning
dunyoqarashini o‘zgartirish»
5
vazifasini ham bajaradi.
Iqtisodiyot nazariyasining tamoyillari. Har qanday fanning
tamoyillari uning shakllanishidagi boshlang‘ich holatini anglatib,
aniq olingan fanning butun binosi ushbu asos ustida barpo qilinadi.
Iqtisodiyot nazariyasining asos bo‘luvchi tamoyillariga quyida-
gilarni kiritish mumkin.
Cheklangan resurslar sharoitida tanlashning zarurligi. Bu
tamoyil kishilar har doim resurslar va vaqt cheklanganligini hisobga
olib “nima”, “qanday”, “qancha” ishlab chiqarish bo‘yicha tanlov
oldida turishini anglatadi.
Muqobil qiymat tamoyili. Bu muqobil xarajatlar bilan bog‘liq.
Nimaningdir qiymati bu kutilgan natijani olish uchun, voz kechish
to‘g‘ri kelgan boshqa birining qiymatidr.
Iqtisodiyot subyektlari o‘zlarining faoliyatini keyingi xarajat-
lardagi o‘zgarishlarni hisobga olib amalga oshiradi. Bunda olinishi
kutilayotgan qo‘shimcha naf qilinish zarur bo‘lgan qo‘shimcha
xarajatlar bilan solishtirilishi zarur.
Iqtisodiyot sohasidagi har qanday qarorlar (iqtisodiy siyosat)
uning
subyektlari
xatti-harakatiga
rag‘batlantiruvchi
ta’sir
ko‘rsatadi.
Qaytimning kamayib borish tamoyili. Bu tamoyil qo‘shimcha
teng miqdordagi mehnat, kapital va boshqa resurslar sarfi ma’lum
4
Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т.:
«Ўзбекистон», 2000. 463-бет.
5
Каримов И.А. «Ўзбекистон буюк келажак сари». Т.: «Ўзбекистон», 1999. 187-бет.
38
davrdan boshlab, mahsulot hajmi o‘sishining kamayishi bilan birga
boradi.
Xo‘jalik faoliyati qatnashchilari harakatini uyg‘unlashtirishda
bozor va ma’muriy usullarning o‘zaro bog‘liqlik tamoyili.
Do'stlaringiz bilan baham: |