2. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarda amal qila-
digan iqtisodiy qonunlarni ham o‘rganadi.
Boshqacha qilib aytganda, bu fanning asosiy vazifalaridan biri
iqtisodiy qonunlarni bilish va uning mazmunini, amal qilish mexa-
nizmini ochib berish hisoblanadi.
Iqtisodiy qonunlar iqtisodiy hayotning turli tomonlari, iqtisodiy
hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi doimiy, takrorlanib turadigan,
barqaror sabab-oqibat aloqalarini, ularning ichki o‘zaro bog‘liqligini
ifodalaydi.
Iqtisodiy qonunlar obyektiv amal qilayotgan iqtisodiy voqea-
likning umumlashgan nazariy ifodasi bo‘lib, u obyektiv reallikni
ilmiy bilish natijasidir, ya’ni uning inson ongidagi in’ikosidir.
Iqtisodiy qonunlar obyektiv xarakterga ega bo‘lib, ularning kelib
chiqishi, amal qilishi, rivojlanishi va barham topishi kishilarning
ongiga, ularning xohish irodasiga bog‘liq emas. Ma’lum tarixiy
davrlarda, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga,
mavjud iqtisodiy tizimning xarakteri va shart-sharoitiga mos kela-
digan iqtisodiy qonunlar vujudga keladi va amal qila boshlaydi.
Lekin iqtisodiy qonunlar kishilarning iqtisodiy faoliyatidan
tashqarida, ulardan ajralgan holda mavjud bo‘lmaydi, balki aynan
ularning faoliyati, xatti-harakatlari, iqtisodiy xulq-atvori tufayli
tarkib topadi va ular orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun
insonlar iqtisodiy qonunlarning mazmunini bilib, ularning
talablarini
hisobga
olib,
o‘zlarining amaliy faoliyatlarida
foydalanishlari lozim bo‘ladi. Bu iqtisodiy qonunlar talablariga zid
har qanday qaror va xatti-harakatlar kishilarning xohish irodasidan
qat’iy nazar muqarrar ravishda xo‘jalik faoliyatida qiyinchi-
liklarga, resurslar isrofgarchiligiga olib keladi.
Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlaridan farq qiladi. Tabiat
qonunlari doimiydir, iqtisodiy qonunlar esa ijtimoiy hayot qonunlari
39
bo‘lib, tarixiydir va o‘zgaruvchandir, Chunki u kishilarning faoliyati
bilan bog‘liq bo‘lib kishilik jamiyati mavjud bo‘lganda paydo
bo‘ladi va amal qiladi.
Amal qilish davrining davomiyligiga qarab iqtisodiy qonunlar
quyidagi guruhlarga ajratiladi:
Umumiqtisodiy qonunlar – kishilik jamiyati rivojlanishining
barcha bosqichlarida amal qiladi. Masalan, vaqtni tejash qonuni,
ehtiyojlarning o‘sib borish qonuni, takror ishlab chiqarish qonuni,
unumdorlikning o‘sib borishi qonuni va boshqalar;
Xususiy yoki davriy iqtisodiy qonunlar – insoniyat jamiyati
taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida amal qiladi. Masalan, talab
qonuni va taklif qonuni, tovar-pul munosabatlari mavjud bo‘lgan
davrlarda amal qiladi.
Maxsus o‘ziga xos iqtisodiy qonunlar – alohida olingan
iqtisodiy tizim sharoitida amal qiladi. Masalan, sof kapitalizm
sharoitidagi qo‘shimcha qiymat qonuni.
Iqtisodiy kategoriyalar. Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy
qonunlar bilan bir qatorda iqtisodiy jarayonlarning alohida tomon-
larini tavsiflaydigan kategoriyalarning mazmunini ham ochib
beradi.
Iqtisodiy kategoriyalar – doimo takrorlanib turadigan, iqtisodiy
jarayonlar va real hodisalarning ayrim tomonlarini ifoda etuvchi
ilmiy-nazariy tushunchadir.
Iqtisodiy kategoriyalar real iqtisodiy hodisalarning mohiyatini
ifoda etadigan ilmiy tushuncha bo‘lib, ilmiy tafakkur mahsulidir.
Ular nihoyatda ko‘p va xilma-xildir. Bozor, pul, tovar, kapital,
ishchi kuchi, iqtisodiy muvozanat, moliya, kredit, bank va boshqa
shu kabi tushunchalar iqtisodiy kategoriyalarga misol bo‘la oladi.
Iqtisodiy qonunlardan farq qilib, ilmiy kategoriyalar, iqtisodiy
hodisalarning mazmunini ifoda etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |