2 – rasm. Hujayraning
mikroskop ostida ko‘rinishi
Hujayralarining o‘lchami uning faoliyatiga bog‘liq. Masalan g‘amlovchi
hujayralar boshqalariga nisbatan birmuncha yirikroq bo‘ladi. Pomidor, tarvuz,
limon kabi sershira mevalarda hujayraning uzunligi 1 mm va undan kattaroq
bo‘lishi mumkin. Po‘stloq tolalarining prozenxim hujayralari 20 mm dan 200
mm gacha boradi (zig‘ir, kanop, chayono‘t). Bakteriya hujayralari 0,2 mk —
0,5 mk bo‘lib, eng kichik xujayralar hisoblanadi. Hujayraning tuzilishi 3 ta
qismga bo‘linadi. 1) hujayra po‘sti; 2) protoplast — tirik qismi; 3) bo‘shliq —-
vakuola (2-rasm). Hujayra po‘sti bilan vakuola hujayra protoplastning hayotiy
faoliyatidan hosil bo‘ladi.
Sitoplazma
Protoplast hujayraning tirik qismi bo‘lib, nihoyatda murakkab
31
tuzilgan. Unda turli vazifalarni bajaradigan organoidlar joylashgan.
Bu xildagi organoidlarga yadro, plastidalar, mitoxondriyalar ,
ribosoma, endoplazmatik to‘r, lizosoma, Goldji apparati va
boshkalar kiradi. Organoidlar, gialoplazmada joylashgan. Yadrodan
tashqari gialoplazma bilan organoidlar sitoplazma deb ataladi.
Sitoplazma yarim suyuq elastik modda. O‘simlik hujayrasidagi
organoidlarning kimyoviy tuzilishi, bajaradigan vazifasi hayvonlar
organoidlariga juda yaqin keladi.
O‘simliklar bilan hayvonlarning hayotiy faoliyati juda o‘xshash,
lekin o‘simlik hujayrasida plastidalarning bo‘lishi, markazda yirik
vakuolani joylashishi, avtotrofligi, chiqaruv organlarning yaxshi
rivojlanganligi va muvozanat markazning bo‘lmasligi bilan hayvon
hujayrasidan farq qiladi.
Sitoplazmaning tarkibida 75-80 % suv, 12 % oqsillar, 2 %
nuklein kislotalar, 1—2% uglevodlar mavjud. Bulardan tashqari
karbonat angidrid, kislorod, vodorod, azot, kalsiy, fosfor, kaliy,
temir, marganets, natriy, xlor, magniy, brom, yod (suv o‘tlarida),
mis, kobalt, sink va boshqa elementlar borligi aniqlangan.
Sitoplazma tarkibidagi oqsilning ko‘p qismi lipoidlar bilan
birikib
lipoproteinlar,
nuklein
kislotalar
bilan
birikib
nukleoproteinlar, uglevodlar bilan birikib glyukoproteinlar, turli
pigmentlar bilan birikib xromoproteinlarni hosil qiladi.
Shuningdek sitoplazmada fermentlar, vitaminlar, mineral tuzl ar
ham bor. Fermentlar juda aktiv bo‘lib, tirik hujayrada ro‘y
beradigan kimyoviy reaksiyalarni keltirib chi qaradi. Sitoplazma 3
qavatdan tuzilgan. Ichki qavati — tonoplast, tashqi qavati —
plazmolemma, o‘rta qavati — mezoplazma. Hujayrada boradigan
barcha hodisalar mezoplazmada ro‘y beradi.
Sitoplazma yoki protoplazma hujayraning ma’lum davrida
32
harakat kiladi. Uning harakati juda sust bo‘lib, mikroskop ostida
kuzatilganda 0,3—0,2 mm dan oshmagan. Sitoplazmaning harakati
esa issiqlik va boshka jarayonlarga bog‘liq bo‘lib, hujayrada
moddalar almashinuvini jadallashtiradi.
Mikroskop ostida sitoplazmaning aylana bo‘ylab harakatini
valisneriya o‘simligida, tradeskansiya o‘simlik tukchalarida
sitoplazmasining markazdan hujayra po‘sti tomon, po‘stdan markaz
tomon bo‘lgan xarakatini kuzatish mumkin. Demak, sitoplazma ikki
xil yo‘nalishda harakat qiladi (aylana bo‘ylab yoki yadrodan
hujayra po‘stigacha, po‘stdan yadrogacha).
1840 yilda chex anatomi va gistologi Yan Purkins hayvon
hujayralaridagi tirik moddalarni atash uchun «protoplazma»
atamasini biologiyaga birinchi bo‘lib kiritdi.
O‘simlik hujayrasida uchraydigan organoidlar
Hujayraning
butun
hayot
faoliyatida
ishtirok
etadigan
sitoplazmada
uchraydigan
organoidlarning
qisqacha
ta’rifiga
to‘xtalib o‘tamiz. Bu organoidlar elektron mikroskop kashf
qilingandan keyingina o‘rganila boshlandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |