Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

12.1. Бошқариш фани
Бошқариш фанининг ривожланиши узоқ давом 
этиб келаётган тарихий лавр билан изохданади. Бош 
қариш фан сифатида Англияда иккинчи жаҳон уру- 
ши даврида пайдо бўлди. 50—60-йилларда таълимот 
янгиланди, махсус усуллар киритилди, тўлдирил- 
ди, ўзининг хусусиятларига эга бўлди, киши билим- 
ларининг назарий ва амалий асосларидан бирига ай- 
ланди. Бошқариш фан сифатида шаклланишидан ил- 
гари ҳам одам лар бош қариш ф ао л и яти билан 
шуғулланганлар ва биз уни бошқариш амалиёти дав- 
ри деб атаймиз. Қадимда ва айниқса ўрта асрларда 
шаклланган империялар мураккаб ташкилотларни 
бошқариш амалиёти нақадар ривожланганлигини 
исботлайди.
180
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Бошқариш фан сифатида шакллангунга қадар ушбу 
жараённинг туб моҳияти ва мазмунини тушунган ва 
амалиётда қўллаган, турли мураккаб кишилар гуруҳ- 
ларига муваффақиятли раҳбарлик қилган, ўз тажриба 
ва нуқтаи назарларини авлодларга мерос сифатида 
қолдирган буюк шахслар бўлганки, уларни ўрганиш 
ҳозирги замон бошқариш фанининг ривожланишига 
шубҳасиз самарали таъсир кўрсатади. Масалан, Амир 
Темурнинг бошқаришга тааллуқли меросини ўрганиш 
ҳам назарий, ҳам амалий бошқаришни ҳар томонла- 
ма бойитади.
Бошқариш фанини тасаввур қилиш учун тизим, 
тузилма, ахборот, мақсад, масала, муваффақият, 
муносабат, келажакнинг муаммоси, сифат, ҳоким- 
лик, ижро, режалаштириш, ташкил этиш, назорат 
каби илмий тушунчаларни билиш лозим.
Биз юқорида менежментнинг тарихи, корхоналар 
самарадорлигини ошириш учун илмий талабларнинг 
қўлланилиши ҳақида тўхталган эдик. Ҳар бир илмий 
усулни бошқариш муаммосини ечишга узлуксиз (мун­
тазам) қўшилиши бошқариш фанига асос бўлди.
Бошқариш фанининг марказий жойи шундаки, бу 
ташкилот раҳбарларини ташкилот манфаати билан 
боғлиқ бўлган муаммоларнинг компонентларини 
ечиш учун илмий база билан таъминлайди. Бу барча 
ташкилотлар учун ҳам муҳим, ўта катта ташкилотлар 
учун бу муаммо ўта қийин бўлиши мумкин, чунки 
юқори даражада ихтисослашиш ҳал қилувчи кучга 
эга бўлиб қолади.
Ҳозирги вақтда «бошқариш фани», «ечим қабул 
қилиш ҳақида фан», «тизимли тах,лил», «тизимлар 
ҳақида фан», кўпроқ «операцияларни тадқиқот 
қилиш» ёки «иқгисодий-математика усули» каби ту­
шунчаларни учратиш мумкин. Бу атамалар миқдорий 
усулларга кенг тарқалган. Биз таҳлил этмоқчи бўлган 
операцияларни бошқариш, режалаштириш ва назо­
рат воситалари билан боғлиқ бўлган усулларни кўпги- 
на муаллифлар аниқ «илмий бошқариш» усулига ки- 
ритадилар. Атамаларнинг афзалликларидан қатъи на-
181
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

зар, бошқариш фанининг ўзига хос йўллари қуйида- 
гилар:
— илмий усулни қўллаш (гипотезанинг шубҳасиз 
тўғрилигини исботлаш, кузатув, гипотезани шакл­
лантириш, далиллаш);
— тизимли йўналиш (тушуниш, тизимга мўлжал- 
лаб);
— андозаларни қўллаш.
Бошқариш муаммоларини ечмоқ учун илмий усулни 
қўллашда шуни унутмаслик керакки, ташкилот — 
ўзаро бир-бирига боғлиқ қисмлардан ташкил топган 
очиқ тизимдир. Ш унинг учун бошқаришда илмий 
ёндашишнинг иккинчи хусусияти — тизимга мўлжал-