Ғ. м. қосимов менежмент ўзбекистоп Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги упиверситетлар ва олий техника

Ходимни хабар топтириш (хабардор қилиш) иш
қачон ва қаерда бажарилиши кераклиги ҳақида, иш ­
нинг бошланиши ва жойи ҳақида хабардор қилиш 
уларга ечим қабул қилишда эркинлик даражасини 
аниқлайди. Масалан, автомбиль ҳайдовчиси йўл ва- 
рақасини олгач кун давомида нима қилиш ини маъ­
лум даражада бил ад и.
Иш қандай бажарилиши кераклиги ҳақида ходим­
ни хабардор қилиш, у воситалар (предмет ва усул-
101
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лар) ни танлашда эркинлик даражасини белгилай- 
ди, бу ерда кутилган натижага эришмоқ учун фойда- 
ланиладиган восита назарда тутилмоқда. Масалан, юк 
ёки йўловчи ташишда янги вариантни ишлаб чиқ- 
моқ учун номаълум, янги муносабат, воқеа, техно- 
логияларни яратиш ходимдан юқори даражада эркин­
лик талаб этади. Бундай ҳолатда, одатда, тажриба, 
мулоҳазалик, сезгирлик (интуиция) ва муаммолар- 
ни еча оладиган қобилият талаб қилинади.
Юқорида таъкидланган икки тавсифлар муноса­
бати 13-чизмада кўрсатилган. Тўртта квадрантнинг 
бирида ифодаланган қолип (матрица) ишнинг тав- 
сифига у ёки бу даражада таъсир этишига мисол кел- 
тирилган. Ишга ва ташкилотга ўзгариш киритилса 
ишни бир квадрантдан иккинчисига кўчирилиши 
мумкин. Мисол учун, автомобилни йиғиш конвейер- 
дан ҳаракатланувчи аравачага ўтказилса, йиғувчини 
1-квадрантдан марказга ёки ҳатто 3-квадрантга сури- 
лади.
Ишни лойиҳалашга таъсир этувчи технологиянинг 
учинчи тавсифи ташкилотда ишнинг ўзаро боғлиқли- 
ги. Бу тахланадиган, кетма-кет содир бўладиган, алоқа 
учун хизмат қиладиган, гуруҳли ўзаро боғлиқликлар- 
дир.
Т у ш у н а р - 
ли с»ма^
И ш қ а н -
дай баж а- 
р и л и ш и 
керак.
Т у ш у н а р -
ли
2 /
/
Нейрохирург 
КБда дизайнер 
ОЎЮ ўқитувчиси
X
Тадқиқотчи
Бош директор
Тез ёрдам ш иф окори’
Конвейсрда йиғувчи 
Архив бошлиғи 
(архивариус) 
ч Қоровул 
! \
Банк ғазначиси 
Официант
Транспорт назоратчиси
А
13-чизма. Технологиянинг иш ни лойиҳалашга таъсири
102
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ишни лойиҳалаш андозаси қуйидагилардан ибо­
рат: ишни қуриш; иш кўламини кенгайтириш; иш ­
нинг ротацияси (ходимларни алмаштириб ёки алмаш- 
лаб ишлатиш тартиби); ишни бойитиш (иш тавси- 
фини бойитиш); ижтимоий-техник тизим андозаси; 
ишни лойиҳалаш андозасини танлаш.
Амалда ишни лойиҳалашга қўлланилаётган андо- 
залар (ёндашишлар)ни ишнинг қайси бир параметри 
(кўлами, мураккаблиги ва муносабатлари)га қараб уч 
гуруҳга бўлиш мумкин ёки шу ёндашиш ёки андоза 
дои раси дан чиқм ай ўзгариш га учратиш (дучор 
қилиш) афзалроқдир. Ишни лойиҳалаш андозасининг 
у ёки бунисини танлашда кўпгина ички-ташкилий 
омиллар: бошқариш услуби (одати, тарзи, таъби, 
диди), касаба уюшмалар, иш шароити, технология, 
маданият ва ташкилот тузилмаси,рағбатлантириш 
тизими ва ходимлар билан ишлаш ва ш.к. қўлланила- 
ди (14-чизма).
7.3. Ишни лойиҳалаш андозаси
Таш килотдан таш қаридаги қурш ов
Иш ни лойиҳалаш га таъсир этувчи таш килот 
ичидаги омиллар
И ш нинг кўлами
Ч . 
И ш нинг тузилиш и
И ш нин г к ў л а м и н и ,/ 
к е н гай ти р и ш /
• Иш ни 
бойитиш
^
• И ш нинг 
ротацияси
У *  Иж тимоий 
техник 
тизим
И ш нинг мураккаблиги Иш бўйича м уно­
сабатлар
14-чизма. И ш ни лойиҳалаш нинг андозаси 
103
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ушбу андоза ишни лойиҳалашнинг шундай унсур- 
ларини аниқлашни ўз ичига оладики, улар: бажаришга 
мўлжалланган операциялар; фойдаланиладиган иш ­
нинг усуллари, вақти ва жойи (ўрни); ишни бажа­
риш кўрсаткичлари ва одам билан машина орасида­
ги ўзаро муносабат. Қаралаётган андозалар доираси- 
да бу у н су р л ар Т ей ло р т и зи м и д а ў р ган и л ган
ҳаракатлар ва вақтлар асосида аниқланади. Ишчи 
операцияга керак бўлган вақт ва унинг ҳаракатини 
бажариш учун зарур талаблар аниқланади.
Шундай қилиб, ишни қуриш асоси қилиб ишнинг 
бажйрилишини ихтисослаш ва самарадорлик қабул 
қилинади. Ҳозирги кунда кўпгина мутахассислар бун­
дай андоза ходим учун жозибалик бўлмаган ва уни 
толиқтирадиган ишни яратишга олиб келади демоқ- 
далар. Аммо ва шу кунга қадар бу андоза амалда янги 
корхона яратишда кенг қўлланилмоқда. Бу андозанинг 
афзаллиги унинг соддалиги, универсаллиги, арзон- 
лиги ва иш натижаларини осон ўлчанишидадир. Бу 
андозанинг энг муҳимлиги — ишда механизация ва 
автоматлаштиришни кенг жорий қилиш, ҳатто ма- 
ш ина-робот билан одамни тўла алмаштиришгача 
имкон яратилишидир.
7.3.2. Иш кўламини кенгайтириш
Ишни лойиҳалашнинг бу андозаси ходим (хизмат- 
чи, ишчи, ишлайдиган киши) бажарадиган опера­
циялар ёки масалалар сони кенгайишидан келиб чи- 
қади. Мисол учун, автомобилни йиғишда чилангарга 
фақатгина рессорларни ўрнатишгина эмас, аморти- 
заторларни ҳам ўрнатиш топширилади. Автомобиль 
устахонасида ходимга фақатгина мойни алмаштириш- 
гина эмас, мойлаш тизими учун зарур таъмирлаш 
топширилади.
Иш кўламини кенгайтириш андозасининг мақса- 
ди ишчи вазифасини қўшиш йўли билан ишнинг 
ёқимлилиги ва турли-туманлилигини оширишдир.
7.3.1. Ишни қуриш (тузиш)
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ишни лойиҳалашда андоза ихтисосликдан узоқ- 
лаштирилиш ҳисобига иш кўламини кенгайтириш ва 
ишдан қониқиш орасидаги боғлик^икка ижобий таъ­
сир этишни белгилайди. Иш кўламини кенгайтириш 
ишни бажаришда яна бошқа ижобий оқибатга, яъни 
чарчашни камайтириш, иш бажариш даврини оши­
риш ва ш.к. ижобий оқибатларга олиб келиши мум­
кин.
Ижобий самарага қарамасдан, бу андоза, ходим- 
ларнинг қаршиликларига учраган ҳолатлари ҳам бўла- 
ди. Чунки ишчининг вазифаси кенгайишини ишчи 
қўшимча оддий қўл иши ва чарчатадиган масала, деб 
қарайди. Яна норозилиги бўлиши мумкин шу сабаб- 
данки, унда автоматлик, од дийлик пасаяди. Баъзи- 
л ар ўзларининг бўш вақтига ҳужум деб қарайдилар. 
Шу сабабли бу андозани жорий этиш, ходимлар то- 
монидаги ёқимсиз таъсирланишни енгиш учун раҳ- 
бариятдан катта эътибор ва куч сарфлашни талаб 
қилади.
Ушбу андозадан фойдаланишдаги замонавий ама- 
лиёт ишни лойиҳалаш да қуйидагиларни ҳисобга 
олишни тақазо этади. Машинанинг ишлаш тезлигига 
қараганда кўпроқ индивиднинг ишлаш тезлигига катта 
эътибор бериш керак. Ишни ихтисослаштиришдан 
узоқлашишда «фойда — йўқотиш» мувофиқлигига 
риоя қилиш керак. Ходимни янги вазифа, одат ва 
ишларни бажара олишга ўргатиш бу андозанинг жо- 
зибадорлигидир.
7.3.3. Ишнинг ротацияси
Ротация (ходимларни алмашлаб ишлатиш тарти- 
би) ишни лойиҳалаш андозаси сифатида ишчини бир 
ишдан бошқасига ўтказиб ишлатишдир, шу билан 
бир вақгда унга мос равишда кўпроқ турли вазифа- 
ларни бажара олиш имконияти берилади. Ишнинг ро­
тацияси қараб ўтилган иш кўламини кенгайтириш- 
нинг андозаси билан ўта боғлиқ, чунки ишга қизи- 
қишни ошириш мақсадларида ҳар хил масалаларни
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қўшиш (кўпайиши)га асосланган. Агар ташкилотдаги 
барча иш қизиқарсиз бўлса, уларни ротация қилиш 
бари бир наф бермайди. Масалан, бир жойда болтни 
бўшатса ва иккинчи бир бошқа жойда болтни қотир- 
са, бу билан раҳбар сезиларли нафга эришмайди. Одат­
да, ишни бойитиш ва ижтимоий техник тизимга 
ўхшаш доираларда, ишни йирик қайта лойиҳалаш 
билан боғлиқ бўлганда ишнинг ротацияси муваффа- 
қият келтиради, бунда албатта ишнинг сифатли па­
раметрлари назарда тутилгани маъқул. Ишнинг рота­
цияси шунингдек шахсни ўргатиш усули ва тайёр- 
л аш д а, а й н и қ с а б о ш қ ар и ш л а в о зи м л а р и д а г и
кишиларда самара беради.
7.3.4. Ишни бойитиш
Амалиётда ишни бойитиш деганда индивид бажа- 
раётган вазифалари ёки масалаларига шундай қўшим- 
ча қўшиш тушуниладики, унда шахсан ўзининг иши­
ни режалаштириш, ташкил этиш, назорат қилиш ва 
баҳолаш учун масъулиятни ошириш имконини бер- 
син. Бойитиш ишнинг шундай параметрита тегишли- 
ки, унинг мураккаблиги ва иш бўйича муносабати, 
иккови бир бўлиб ишни ташкил этиш тушунчасини 
беради. Ишни бойитиш усули жуда ўзига хос бўлиб, 
у ўзгариши керак бўлган муайян ишга боклиқ. Аммо 
ушбу андозанинг таркибини ташкил этувчи асосий 
унсурларни қуйидагича ажратиш мумкин:
истеъмолчи билан муносабатни аниқлаш (белги- 
лаш);
— айнан ўзининг ишини индивиднинг ўзи режа­
лаштириш;
— иш жараёнида ходим мулкдор (мулк эгаси) си­
фатида қатнашади;
— ишнинг натижаси ҳақида (тескари алоқа) хо­
дим маълумот олади;
— ишга янгини ўрганиш киритилган;
— иш ўзига ноёблик унсурини қабул қилади.
106
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ушбу андозани бошқариш иши доирасида қўллаш 
бўйсинувчиларга назорат ва маъмуриятчиликларни 
кучайтиришга эмас, балки малака ошириш ва мас- 
лаҳат беришга мўлжалланган эътиборни тўпланиш 
ишини назарда тутади. Ишни бойитиш иш услубида- 
ги ўзгаришлар, ижрочи вакилларга ҳуқуқ ва уларга 
имкониятлар бериш учун мақсадни белгилаш ва ишни 
бажарилиш натижасини баҳолаш имконини бериш 
кабилар билан боғлиқ.
Дж. Хакман ва Г Олдхэмлар томонидан ишлаб чи- 
қилган ишни бойитиш тавсифининг андозаси кенг 
тарқалган (15-чизма).