R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

Tuproqdagi namlikning daraxtlar o‘sishi va meva tu-
gishiga ta’siri. O‘simlikdagi hayotiy jarayonlar – fotosintez, 
o‘suv nuqtasida hujayralar bo‘linishi va boshqa jarayonlar hu-
jayralarda suv yetarli bolgandagina me’yorida o‘tadi. Suvning 
yetarli bo‘lishi ikki jarayonning, ya’ni ildiz tizimining suv 
berib va barglar yuzasi ning suv bug‘lantirib turish jarayon-
larining o‘zaro moslanishi bilan ta’minlanadi. Suvning kelib 
turishi va chiqib ketishi o‘simlikning suv bilan ta’minlanish 
rejimini tashkil etadi.
Meva  daraxtlarining  qancha  suv  sarflashi  iqlim  omillari, 
o‘simliklarning tabiati, ularning yoshi, hosilning miqdori va 
agrotexnika tizimiga qarab belgilanadi.
O‘zbekiston tekisliklarida ko‘p yog‘in yog‘maydi, yili-
ga yoqqan yog‘in 200–350 mm chamasida bo‘ladi. Xorazm 
va Qoraqalpog‘istonda esa yanada kamroq yog‘in yog‘adi. 
Yog‘ingarchilik ko‘pincha kuz, qish va erta bahorda bo‘ladi. 

---

93
May–oktabr davrida yog‘ingarchilik deyarli bolmaydi. Shu-
ning uchun dehqonchilik va, shu jumladan, bog‘dorchilik 
bilan sun’iy sug‘orish sharoitidagina shug‘ullanish mum-
kin. Sug‘orish butun yil mobay nida bog‘larni namlik bilan 
ta’minlabgina qolmay, balki bog‘ mikroiqlimiga ijobiy ta’sir 
etadigan omil hamdir.
Sug‘orish cheklab qo‘yilib, tuproqda nam yetishmay qolgan 
taqdirda meva daraxtlari sekinroq o‘sadi, ularning bargi va ho-
sili kamayadi, xazonrezgilik barvaqt boshlanadi. R.R.Shreder 
nomli institutning juda ko‘p ma’lumotlariga ko‘ra, hosilga kir-
gan olma bog‘lari sug‘orib turilgan taqdirda daraxt novdalari-
ning o‘sishi 1,4 marta, tanasining aylanasi 3,4 martacha, hosili 
esa 1,6–2 baravar oshadi. Sizot suvlari chuqur joylashgan yosh 
mevali bog‘lar sug‘orilmasdan umuman o‘sa olmaydi. Daraxt-
lar qishga kirganda zaxira oziq moddalari kam bo‘ladi, ular-
ning sovuqqa chidamliligi pasayadi (A. Ribakov, S. Ostrouxo-
va, 1981).
Ko‘p miqdorda va katta dozalarda sug‘orish orqali tuproqning 
haddan ziyod kamayib ketishi ham bog‘ uchun zararlidir. Bu 
holda  tuproq  botqoqlanib,  uning  fizik  xossalari,  ayniqsa,  havo 
rejimi yomonlashadi, ildiz tizimining faoliyati uchun noqulay 
sharoit paydo bo‘ladi. Zaxlatib sug‘orilgan bog‘lardagi daraxt-
larning kuzgi o‘sishini kechiktirib yuboradi va ularning sovuqqa 
chidamliligini kamaytiradi.
O‘zbekiston bog‘larida A.A.Ribakov va S.A.Ostrouxova 
(1981)ning ko‘p yillar davomida olib borgan tajribalari shuni 
ko‘rsatdiki, o‘suv davri davomida tuproqning ildiz taralgan 
qat lamdagi (30–100 sm) namlik tuproqning to‘la nam sig‘imiga 
nisbatan 80–85 foizni tashkil etishi lozim. Bo‘z va qumoq, 
o‘tloq tuproq uchun bu namlik tuproqning absolyut quruq 
vazniga nisbatan taxminan 18–20 foizni tashkil etadi. Qumoq, 
qumloq va shag‘al toshli yerlar uchun namlik foizi kamroq, 
og‘ir soz tuproq uchun esa ko‘proq bo‘lishi lozim. Ammo shu 
bilan birga shuni e’tiborga olish lozimki, meva daraxtlarida 
shira harakati boshlangan davrda namga, ayniqsa, ta labchan 

---

94
bo‘ladi va novdalar o‘sgan, barglar ko‘paygan, mevalar hosil 
bo‘lgan va kattalashgan sari bu talab oshib boradi. O‘suv davri 
oxirida o‘simliklarning suvga bo‘lgan talabi kamayadi.
Tuproqning namligi mevalarning sifatiga ham ta’sir qiladi. 
Kamroq, shuningdek, kechiktirib sug‘orish, ayniqsa, hosil mo‘l 
bo‘ladigan yillari mevalarning to‘kilib ketishiga sabab bo‘ladi. 
R.R.Shreder nomli institut bog‘larida sug‘orishlar soniga qarab 
hosilning qanchasi to‘kilgani qayd qilingan.
10-jadval
Sug‘orish soni
To‘kilgan meva 
 (foiz hisobida)
3–4
39,4
1–2
48,4
Sug‘orilmaganda
51,4
Shuningdek, tuproqning namligi yetarli bo‘lmasa, mevalar-
ning o‘rtacha vazni kamayib ketadi. Qandil sinap nav olma-
ning o‘rtacha vazni ikki marta sug‘orilganda 54 gr, to‘rt marta 
sug‘orilganda esa 74 gr kelgan.
Bundan tashqari, ko‘pgina kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, 
ye tarli sug‘orilmasa olma va nokning saqlanish muddati ikki 
haftaga qisqarib, ular tarkibidagi qand va kislotalar miqdori 
kamayadi.
Sug‘orish orqali tuproqda ildizlarning joylashishini tartibga 
so lish mumkin. Tez-tez va kamroq dozalarda sug‘orilsa, ildiz 
tup roqning ustki qatlamiga taraladi. Bunday daraxtlar tuproq-
ning qizib ketishi natijasida tez qurib qolganligi sababli tez-tez 
sug‘orishni talab qiladi (Cherepaxin va boshqalar, 1991).
Mevali daraxtlar qondirib sug‘orilsa, daraxtning ildizlari 
chuqur qatlamlarga o‘tib, tuproqning katta hajmini qamrab 
oladi. Bu esa daraxtlarning o‘sishiga va hosil berishiga ijo-
biy ta’sir etadi. Ammo har qanday tuproqni ham ana shunday 
qilib sug‘orib bo‘lmaydi. Masalan, sizot suvlari yuza bo‘lgan 
sho‘rlangan tuproqni qondirib sug‘orib bo‘lmaydi. Aks holda 

---

95
suv tuproqning chuqur qatlamlariga yetib borib, u yerdagi 
tuzni tuproqning haydaladigan qatlamiga chiqarib va tuproqni 
sho‘rlantirib qo‘yadi: