59
10. MEVALI DARAXTLARNING RIVOJILANISH
DAVRLARI, O‘SUV VА TINIM FAZALARI. MEVALI
O‘SIMLIKLARGA TASHQI MUHITNING TA’SIRI
(2 SOAT)
Mevali daraxt yer ustki qismining bo‘yi baland yoki past
bo‘lib birinchi navbatda o‘stirilayotgan meva turi va ularning
navlariga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan payvandtaglarga va uchin-
chidan qo‘llaniladigan agrotexnikaga bog‘liq.
Daraxtning ildiz bo‘g‘zidan yuqori qismi o‘simlikning yer
ustki qismi hisoblanadi. Mevali daraxt ko‘chatlari to‘g‘ri ekil-
ganda uning ildiz bo‘g‘zi, ya’ni kurtak
payvand qilingan qismi
yer betiga tarqal gan holda tuproq ustida yerga zich tegib turadi.
Payvandtag yoki payvand ustning ayrim biologik xususiyatlari-
ga binoan daraxtning ildiz bo‘g‘zida shish paydo bo‘ladi.
Masalan, olchaga gilos payvand qilinganda daraxtning ildiz
bo‘g‘zidan yuqorisi yo‘g‘onroq bo‘ladi. Chunki olma, olcha, gilos
navlari uchun payvandtag hisoblanganligidan gilos kuchli, olcha
esa kuchsiz bo‘ladi.
Yuqorida aytilganidek, ildiz bo‘g‘zidan to birinchi yon shoxi
o‘sib chiqqan yerigacha qismi tana deyiladi.
Tananing vazifasi
juda kattadir. Daraxtning ildizi yerdan o‘zlashtirilgan oziq mod-
dalarni nam bilan daraxtning shox-shabbalariga o‘tkazadi.
Barglarida paydo bo‘lgan plastik organik moddalarni ildiz
tizimiga yetkazib beradi. Kuchsiz payvandtaglarda o‘stirilgan
olma daraxtlari tanasining balandligi 30–40 sm, kuchli payvand-
taglarda o‘stirilgan olma va boshqa mevali daraxtlar tanasining
balandligi 50–70 sm bo‘ladi.
Tanani haddan tashqari baland va past bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak. Tana haddan tashqari baland bo‘lsa,
daraxt-
ning shox-shabbalari balandlashib ketadi, shamol ta’sirida bir to-
monga egilishi yoki mevasi to‘kilib ketishi mumkin.
Baland bo‘yli daraxt shox-shabbalaridan hosilni terib olish,
uni parvarishlash va hosilli shoxlar tagiga tirgovuchlar qo‘yish
ham ancha qiyinlashadi. Tana haddan tashqari pasayib ketsa da-
raxtning shox-shabbasi atrofida tarvaqaylab o‘sganligidan ular
60
bog‘ qator orasida mashinalarning erkin yurishiga xalaqit be-
radi.
Tuprog‘i sho‘rlangan yerlarda ham tananing balandligi 10–
20 sm dan kamroq bo‘lganida
daraxtning shox-shabbasi
quyuqlashib yerga yaqinroq o‘sadi.
Daraxt tanasining hamda po‘stining shikastlanmasligiga qu-
yosh nuri ta’sirida qattiq sovuqdan saqlanishga alohida ahamiyat
beri lishi lozim. Markaziy lider shoxda kelgusida navbatdagi ya-
ruslar barpo qilinadi.
Markaziy tanadan o‘sib chiqqan yosh shoxlar birinchi tartib
shoxlar, ikkinchi tartib shoxlardan uchinchi tartib shoxlar va
shunga o‘xshash bir necha tartib shoxlar paydo bo‘ladi.
Tana tepasidagi har tomonga yoyilib o‘sgan shox, butoq va
novdalar daraxtning shox-shabbasi deyiladi.
Shox-shabbaning o‘sayotgan
qismida barglar, gullar va turli
shaklda kurtaklar chiqargan yangidan-yangi novdachalar pay-
do bo‘ladi. Turli mevali daraxtlarda hosil novdachalari turlicha
bo‘ladi. Chunonchi olma, nok kabi urug‘li meva daraxtlarida
uzunligi 3–5 sm bo‘lgan halqali meva chiviqlari,
meva nayza-
chalari bo‘ladi.
Danakli meva daraxtlarida esa nihlar buketli novdachalar,
halqasimon novdachalar kabi hosil novdachalar mavjud. Tana
po‘stloq bilan qoplangan: po‘stning sirtqi qavati hujayralardan
iborat. Ostki, ikkinchi qavatining hujayralarida bargida hosil
bo‘ladigan organik moddalar harakatlanadi. Barg bilan qoplan-
gan bir yillik shoxcha novda deyiladi.
Mevali daraxtlarning shox-shabbalari piramidasimon, shar-
simon va yoyiq bo‘ladi. Qlcha va gilos hosil shoxchalari qisqa
bo‘ladi, ularning ichida o‘sish
kurtagi va yonida yonma-yon
joylashgan gul kurtaklari turadi. Bu xil meva shoxchalari dasta
deyiladi.
Bundan tashqari danakli mevalarda ham o‘sish va gul kur-
taklari aralash hosil shoxchalari bo‘ladi. Novdadagi har bir barg
qo‘ltig‘ida kurtak bo‘ladi, bular yon kurtak deyiladi. Novdaning
ichida ustki kurtak bo‘ladi. Yon kurtaklarning hammasi ham
61
o‘savermaydi. Bunday kurtaklar uyquga
ketuvchi kurtaklar de-
yiladi.
Mevali daraxtlarda kurtaklar yoz davomida shakllanadi,
meva kurtaklari dumaloq, uchi to‘mtoq, o‘sish kurtaklari esa
yumaloqroq va uchi nayza bo‘ladi. Urug‘li meva daraxtlarida
ba’zan meva kurtaklaridan gul va novdalar o‘sib chiqadi, bu kur-
taklar aralash kurtaklar deyiladi.
O‘zbekiston sharoitida olma, nok va olcha daraxtlarida hosil-
li va o‘suvchi kurtaklar iyun oyining
oxiri iyulning boshlarida,
gilosda iyul oyining ikkinchi yarmida, o‘rikda iyul oyining
uchinchi o‘n kunligida shakllana boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
