O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧАРХ ИЛОНЛАР, эфалар (Echis) — 
қора илонлар оиласига мансуб илонлар 
уруғи. Уз. 80 см гача. Кулранг ёки қўнғир 
тусли танасида оқиш илон изи ҳошияси 
бор. Танасининг 2 ёнидаги тангачалари 
киррасида тишчалари бўлади. Ч.и. тана-
сини ҳалқа қилиб ўраганида тангачалар 
ишқаланиши натижасида чарх тоши ай-
ланишига ўхшаш товуш чиқади (номи 
шундан). 3 тури, жумладан, қум чарх 
илони ва чипор чарх илони Шим. Аф-
рика, Жан., Жан.Ғарбий Осиё ва Ўрта 
Осиёда таркалган. Ўзбекистонда қум 
чарх илони Бухоро, Сурхондарё вилоят-
лари ҳамда Қизилқум чўлида учрайди. 
Шомда ва тунда фаол ҳаёт кечиради. 
Майда умуртқалилар, ёш Ч.и., асосан, 
ҳашаротлар ва ўргимчаксимонлар би-
лан озиқланади. Тухумдан тирик туғади. 
Урғочиси 3 тадан 18 тагача бола туғади. 
Захарли, чақиши ўлимга олиб келиши 
мумкин. Захаридан иммун зардоб тайёр-
лашда ва и.т. ишларида фойдаланилади. 
ЧАРХИЙ (тахаллуси; асл исмша-
рифи Ҳамроалиев Асқарали) (1900.23.2 
Қўқон 1979.18.12) Ўзбекистон халқ шо-
ири (1975). Қўқондаги мадрасаларнинг 
бирида таълим олган. Illy вақтда мум-
тоз шеърият намояндалари ижоди билан 
яқицдан танишган ва хаттотлик санъати-
ни ўрганган. Қўқондаги «Қувват» арте-
лида гулабардор (тўқувчилик корхона-
ларида гула тайёрлаш ёки тандага гула 
кўтариш иши, касби, 192638), Навоий-
нинг 500 йиллигига тайёргарлик кўриш 
ва ўтказиш бўйича тузилган қўмитада 
хаттот (1939), Муқимий уймузейида ил-
мий ходим (1941), Қўқон шаҳар театри-
да адабий эмакдош (1942—47), Ғафур 
Ғулом номидаги вилоят Адабиёт музей-
ида (1950—79) илмий ходим бўлиб иш-
лаган.
Ч. Ҳофиз, Саъдий, Навоий, Бедил 
сингари Шарқ мумтоз шоирлари ва 
Муқимий, Фурқат, Завқий сингари за-
мондошлари ижодидан сабоқ олиш би-
лан бирга Сулаймонқул Рожий ва Мирза 
Ҳўқандийдан аруз илмини ўрганиб, 1916 
й.дан эътиборан ғазаллар ёза бошла-
ган. Унинг асарлари илк бор 1938—39 
й.ларда «Янги Фарғона» газ. ва кейинча-
лик «Муштум» жур.да эълон қилинган. 
Ч. ўзбек мумтоз адабиёти анъаналарини 
давом эттириб, ҳам лирик, ҳам ҳажвий 
шеърият жанрларида ижод қилган. Ч. 
ижодининг асосий жанрлари ғазал, му-
хаммас ва маснавийдир. Ч. нинг «Ши-
рин ва аччиқ» (1959) илк шеърий гул-
дастасидан кейин «Шеърлар» (1966), 
«АлихўжаХўжаали» (1970), «Девон» 
(1972) ва «Бешигингда ётмайман» (1975) 
тўпламлари нашр этилган. Шоирнинг 
кўплаб ғазалларига куй басталаниб, халқ 
ҳофизлари томонидан ижро этиб келина-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси