Сарлавҳаларнинг тузилишига кўра турлари

Сарлавҳаларнинг тузилишига кўра турлари

• Сарлавҳа – ярим мақола

СЎЗ САРЛАВҲАЛАР

• Сўз сарлавҳалар грамматик жиҳатдан шаклланган ёки шаклланмаганига кўра эркин сўз сарлавҳалар ва боғли сўз сарлавҳаларга ажратилади.
• Сўз сарлавҳалар фақат оддий номлаш, аташгина бўлиб қолмай, асарнинг ўзига хос умумлашма тимсоли (образ символи) сифатида ҳам қатнашар экан.

Сарлавҳа сифатида қўлланадиган сўзларни ўзига хос ишлатилиши доирасига, функционал имкониятга эгалигига кўра қуйидаги турларга ажратиш мумкин:

• Сарлавҳа сифатида атоқли отлар қўлланиши мумкин: “Абу Райҳон Беруний”, “Абдулла Қодирий” каби.
• Сарлавҳа касб-ҳунар, лавозим англатувчи сўз бўлиши мумкин: “Чавандоз”, “Оқсоқол”

Аён нарса-ҳодисаларни билдирувчи сўзлар ҳам сарлавҳа сифатида келиши мумкин: “Каклик”, “Нон”.

• Аён нарса-ҳодисаларни билдирувчи сўзлар ҳам сарлавҳа сифатида келиши мумкин: “Каклик”, “Нон”.
• Сарлавҳа сифатида келган сўзнинг ўзи
• бирор нарсанинг, ҳодисанинг атамаси ёки сарлавҳаси бўлиши мумкин: “Зилзила”, “Ёнғин”.

БИРИКМА САРЛАВҲАЛАР

• Ушбу тур сарлавҳалар орқали ўқувчини матн ҳақида кўпроқ хабардор қилишга ҳаракат қилинади. Бирикма сарлавҳаларни ҳам ҳоким бўлагининг грамматик шаклига қараб асосий қисми грамматик жиҳатдан шаклланган ва шаклланмаган турларга гуруҳлаш мумкин.
• Эркин бирикма-сарлавҳалар, яъни бош келишикдаги сўз бирикмалари сарлавҳа вазифасида қўлланиши газета тили учун хос хусусиятдир. Бу хил сарлавҳаларни уч турга ажратиш мумкин. Булар: мослашувли бирикма-сарлавҳалар, битишувли бирикма-сарлавҳалар, бошқарувли бирикма-сарлавҳалар.

МОСЛАШУВЛИ БИРИКМА-САРЛАВҲАЛАР

• Ҳоким ва тобе гапнинг қаратқич ва қаралмиш алоқалари натижасида мослашувли бирикма юзага келади. Бундай бирикиш мослашувли бирикма-сарлавҳаларни вужудга келтиради. Масалан: «Шоирнинг бахти», «Янги йил туҳфаси», «Сўз заргари», «Ёш ижрочининг ютуғи», «Давлат бошлиғининг жиноий низоми», «Аёллар маоши».

Битишув бирикма-сарлавҳалар

• Газета саҳифаларида битишув муносабати асосида ташкил топган бирикма-сарлавҳалар ҳам кенг ишлатилади. Битишувли бирикманинг ўзига хос хусусияти ҳоким ва тобе сўзнинг грамматик воситаларсиз оҳанг ва тартиб орқали боғланишидир. Мисоллар: «Самимий қутлов», «Барҳаёт ижод», «Минтақавий анжуман», «Чала қолган саёҳат» , «Тадбиркор хўроз» ва б.

Бошқарувли бирикма-сарлавҳалар

• Бошқарув муносабатдаги сўз бирикмалари сўзнинг феълга ёки сифатга тобе боғланиши, ҳоким сўз талабига қараб маълум грамматик шаклда келиши тушунилади. Масалан: «Қадриятларга таҳдид», «Навоийни англаш», каби сарлавҳаларда ушбу муносабатни кузатиш мумкин.

• Боғли бирикма сарлавҳалар ҳам газета матнларини номлашда фаол иштирок этади. Бундай сарлавҳаларнинг ўзига хос хусусияти ҳоким бўлагининг грамматик шаклланганидир. Мисоллар: «Экология мавзусида», «Ўқувчилар ҳузурида» каби сарлавҳаларга оддий сўз бирикмалари сифатида эмас, балки бир синтактик тузилманинг таркибий қисми, матннинг муайян бир парчаси сифатида қараш лозим.

Гап-сарлавҳалар

• Ушбу тур сарлавҳалар тузилиши қандай бўлишидан қатъий назар маълум бир хабарни ўқувчига етказишга хизмат қилади. Мисоллар: «Танлов якунланди» («ЎзАС», 7 декабрь), «Кучли ва иқтидорлилар тақдирланди» («ЎзАС», 19 январь), «Ҳаво айниди...» («ЎзАС», 9 февраль) в.б.

Бундай сарлавҳалар асосан хабар бериш вазиасини бажарса-да, шу билан бирга мурожаат, ундаш («Ишқ сиррин нотовонлардин сўранг» «ЎзАС»), сўроқ гап шаклида сарлавҳалар эса мурожаатни англатиб кўпинча танқидий матнларга қўйилади («Танқидчилик нега суст?», «ЎзАС» 19 январ).

• Бундай сарлавҳалар асосан хабар бериш вазиасини бажарса-да, шу билан бирга мурожаат, ундаш («Ишқ сиррин нотовонлардин сўранг» «ЎзАС»), сўроқ гап шаклида сарлавҳалар эса мурожаатни англатиб кўпинча танқидий матнларга қўйилади («Танқидчилик нега суст?», «ЎзАС» 19 январ).
• Гап сарлавҳаларнинг содда ва қўшма гап (қўшма гапнинг боғланган, эргашган, боғловчисиз турлари) тарзидагилари матбуотда қўлланади.

• ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН
• ТАШАККУР!