boyligi bilan ajralib turadi. Biroq ular o’zaro alohida komponentlar miqdori va
kimyoviy tarkibiga ko’ra farq qiladi. Ushbu farq so’z qaysi hayvon haqida va
ular istemol qilgan yemish to’g’risida borayotganligiga bog’liq 11-rasm.
32
11-rasm. Metanli bijg’itish protsesini belgilovchi organik birikmalarning xayvon
go’ngidagi miqdori.
Manba
Bijgish jarayonidagi parchalanish tezligi
katta ←----------------------------------------------------→ kichik
Yemish
Kraxmal, shakar
Gilikogen
seluloza
Gemtsililoza
Lignin (yog’ochga
aylangan modda)
Yog’ kislotalari
Pintozanlar
Oqsil, peptidlar
Aminokislotalar
Pektin
Xitin
Ligninli po’stloqqa
ega bo’lgan
seluloza(somon)
Vitaminlar
Yoglar
Kratiyalar (sochlar)
Antibiotiklar
Moylar
Kutin
Suberyalar
(po’kakli moddalar)
Mum
hayvon
organizmi
Shilimshiq modda,
qon
Somatik xujayralar
Fermentlar
Garmonlar
O’t kislotasi
O’t kislotasi
pigmentlari
Mikroflora
Biomassa
hayvon va
mikroorganizmlar
metabolizimining
oraliq xhmda
natijaviy
xemosintetik
mahsulotlari.
Organik kislotalar
Indol
Lignin proteginli
komplekslar
spirt
Skatol
Fenollar
Polisaxaridlar
Guminli modda
33
4-jadval. Hayvon ekskriment tarkibi(quruq moddaga nisbatan % xisobida)
Tarkibiy
elementi
Ekskrrementlar
Yirik shoxli
qora mol
(boquvdagi)
Sog’in sigirlar
Cho’chqalar
Tovuqlar
Organik
massa
77...85
77...85
77...84
76...77
Azot
2,3...4,0
1,9...6,5
4,0...10,3
2,3...5,7
Fosfor
0,4...1,1
0,2...0,7
1,9...2,5
1,0...2,7
Kaliy
1,0...2,0
2,4
1,4...3,1
1,0...2,9
kalsiy
0,6...1.4
2,3...4,9
-
5,6...11.6
Magniy
0,5...0,6
-
-
0,9...1,1
C/N
9…15
9…15
9…15
9…15
Nam xujayra
(seluloza)
-
27,6…50,3
19,5…21,4
13,0…17,8
Namligi
yuqori bolgan
yog’lar
-
2,9…4,3
3,5…4,0
2,4…5,0
Namligi
yuqori
bo’lgan
protegin
-
9,3…20,7
16,4…21,5
20,5…42,1
Lignin
16..30
16..30
-
9,6…14,3
Bundan tashqari hayvon chiqindilari tarkibida hayvonlarni boqish usulga
ko’ra turli miqdorda yemish qoldiqlari bo’lishi mumkin. Agar bijg’tishga
uchratiladigan boshlang’ich substrat tarkibida og’ilxona go’ngidan tashqari
boshqa o’simlik qoldiqlari ham mavjud bo’lsa, ularning tarkibiga alohida etibor
qaratish tavsiya etiladi. (5-jadval).
34
Bunda avvalombor belgilangan sharoitlar uchun xos bo’lgan ligninni ko’p
miqdorda bo’lishini hisobga olish lozim, negaki lignin amalda mikroblarga
parchalanmaydi va o’z-o’zidan gaz hosil bolishida ishtirok etmaydi. Shu sababli
ko’p miqdordagi selyulozali yemishga ehtiyoj sezadigan kavshak qaytaruvchi
hayvonlar go’ngidan olinadigan gaz miqdori tovuq va cho’chqa go’ngidan
olinadigan gazga nisbatan ancha kam. Mexanik kimyoviy va issiqlik ta’siri bilan
ligninli komplekslarni biyokimyoviy parchalanish jarayonida ishtirok ettirilsa
hamki, sarflanadigan xarajatlar ushbu usullarni qishloq xo’jaligi sanoati uchun
qo’llashni ma’qullamaydi [6,7,18].
5-jadval Donli ekinlarning somonlari shakarqamish va kartoshka palalining
quruq moddaga nisbatan % tarkibi.
Tarkibiy
elementi
Arpa
somoni
Bugday
somoni
Tariq
somoni
Suli
somoni
Makkajoxori
somoni
Lavlagi
palagi
Kartoshka
palagi
Organik
massa
93.8
94.4
95.4
93.0
91.7
78.5
78.9
Azot
0.56
0.46
0.46
0.54
1.20
2.00
2.34
Fosfor
0.08
0.09
0.12
0.19
0.11
0.26
0.20
Kaliy
1.40
0.79
0.88
1.92
2.32
3.57
1.67
kalsiy
0.29
0.14
0.19
0.29
0.9
1.40
2.57
Magniy
0.10
0.07
0.05
0.09
0.30
0.60
0.83
C/N
84
90…165 80…150 70…150
30…65
18
17
Nam
hujayra
(seluloza)
43.5
45.5
47.5
41.5
33.3
11.5
23.8
Namligi
yuqori
bolgan
yog’lar
1.7
1.6
1.5
1.9
1.7
1.5
3.2
35
Namligi
yuqori
bo’lgan
protegin
3.5
2.9
2.9
3.4
7.5
12.5
14.6
Lignin
15…20 15…20 15…20 15…20
5.5
-
-
Tarkibida uglevodorodli birikmalarning parchalanishiga moil moddalar
miqdori ko’p bo’lgan o’simlik qoldiqlarini bijg’itish uchun azotga boy moddalar
,masalan, tovuq go’ngi kukunini qo’shish zarur bunda metanli bijg’ish
jarayonini hech qanday to’siqsiz amalga oshirish uchin talab qilingan C/N
nisbatining chegaraviy qiymatiga erishish mumkin.
Qattiq zarrachalar o’lchami.
Moddalar almashinuvining faollashuvi va biyokimyoviy almashinuv
jarayonlarining yuqori tezligiga ega bo’lish uchun qattiq va suyuq fazalar
orasidagi chegaraviy sirt kattaliklarini doimiy ravishda ushlab turish va uzliksiz
yangilab turish orqali erishish mumkin. Shu sababli qattiq moddalar ayniqsa
o’simlik qoldiqlari qirquvchi, maydalovchi qurulmalar yordamida oldindan
tayyorlab qo’yilgan bo’lishi lozim, natijada poya va somonlarga effektiv
mexanik ta’sir ko’rsatish oqibatida o’lchamlari ancha kichik bo’lgan
zarrachalarni olish imkoniyati paydo bo’ladi. Suyuqlik tarkibidagi qattiq
zarrachalarning o’lchangan ulushi texnik vositalariga bog’liq. Bu vositalar
substratni yaxshilab aralashtirish gidravlik tashish va gazni ajratish uchun
qo’llaniladi. Texnika rivojining zamonaviy darajasida qishloq xo’jalik biogaz
ishlab chiqarish qurulmalari, tarkibida quruq moddalar miqdori 12% gacha
bo’lgan substratlarni qayta ishlash imkonini beradi. Bunda alohida roli qattiq
jismlarning uzunligi 30 mm dan oshmasligi zarur. Umuman olganda, agar
yetarlicha namlikka ega bo’lgan muhit mavjut bo’lsa organik moddalarni qattiq
fazada ham bijg’itish mumkin. Biroq qattiq moddalarni bijg’itish bu fazada
bakteriyalar va substratni o’zaro qayta taqsimoti va aralashishini hamda
qoniqarli darajadagi gaz chiqishini ta’minlash mumkun bolmaganligi sababli,
36
amalda ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lmaydi. Zichliga suyuqliklarga
nisbatan ancha yuqori bo’lgan qattiq jismlar chokma (sedimentatsiya) va
suzuvchi po’stloq hosil bo’lishini ta’minlaydi, bu hodisaga flotatsiya sabab
bo’ladi. Bunda yuzaga keladigan mexanik-gidravlik muammolar va gaz hosil
bolishining yomonlashuvi ushbu muammolarni yechish uchun texnik vositalar
va energiyaning isrof bolishiga olib keladi. Bu qiyinchiliklarni oldini olish
uchun substrat reaktorga yuboriladigan vaqtda mexanik separator yordamida
qattiq jismlarni ushlab qolish mumkun [6,12,18]. Biroq bunda gaz chiqishi
kamayib ketishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
