Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

Nutqning 
mantiqiyligi -  
o`qituvchining 
faoliyatida ham 
muhim o`rin tutadi. 
O`qituvchi mantiqiy 
nutq egasi bo`lishi 
uchun unga  
faqatgina tilni yaxshi 
bilish emas, balki 
keng bilim doirasi, 
tafakkur
 
qobiliyati 
ham zarur bo`ladi.
 
Pyoter Ivanovning 
fikricha, biz 
faoliyatimiz 
jarayonida idrok va 
tasavvur qiladigan 
har bir narsa, har 
bir hodisa, o`zimiz 
qilgan ishimiz, o‘y 
va fikrlarimiz 
mantiqning obyekti 
bo`la oladi.
 
3-reja ► 

---

220 
 
qachon 
mantiqiy 
ham 
bo`lolmaydi. 
 
Nutqning 
mantiqiyligi 
buzilsa, 
ifodalanayotgan  fikr    o`quvchi  yoki  tinglovchiga  to`liq  yetib  bormaydi,  natijada 
mantiqsizlik  yuz  beradi.  Bunday  e’tiborsizlik  esa  fikrning  buzilishiga  yoki 
umuman anglashilmasligiga olib keladi. 
 O`qituvchi  o`z  nutqida  mantiqiylikka  erishish  uchun,  avvalo,  bir  fikrni 
ikkinchi  fikrga  bog`lay  olish,  mavzuning  muqaddima,  asosiy  qism  hamda  xotima 
qismini to‘g`ri joylashtira olish, fikr yuritilgan mavzu yuzasidan tegishli xulosalar 
chiqara  olish  mahoratiga  ega  bo`lishi  lozim.  Har  qanday  voqeiylik  yuzasidan 
aytilayotgan  mulohazalar  yuqorida  sanab  o‘tilgan  zaruriy  qismlarga  ega  bo`ladi, 
agar bu qismlar tartibi o`zgartirilsa, mantiq yo‘qolishi, maqsad amalga oshmasligi 
aniq. Shuning uchun nutqiy mantiq talabiga muvofiq gaplar o`rtasida ham izchillik 
bo`lishi, ularning  birida bayon  etilgan  fikr  ikkinchisi orqali to`ldirilishi kerak. Bu 
holat ma’lum bir fikrning tugashiga qadar davom ettirilishi lozim. Gaplar o`rtasida 
fikriy izchillik yo‘qolishi bilan mantiqiylikka putur yetadi.  
Demak,  tushunchalar  uchun  muqobil  bo`la  oladigan  so`zlar,  terminlarni  o`z 
o‘rnida  qo`llay  olish;  ohang,  so`zlarning  bog`lanishi,  so`zlar  tartibi,  gaplarning 
turlarini  mazmunga  muvofiqligini  ta’minlay  olish  mantiqiylikning  asosini  tashkil 
etadi.  Ya’ni  voqeiylikka  mos  kelmagan  nutqda  mantiqiylik  tugal  bo`lmaydi. 
Mantiqiy  izchillik  nutqning  asosiy  belgilaridan  biridir.  Ya’ni  o`qituvchi  nutqida  
shakl  bilan  mazmun  mantiqan  muvofiq  bo`lishi  zarur.  Adabiy  til  me’yorlariga 
rioya  qilinmagan,  grammatik  jihatdan  noto‘g`ri  tuzilgan  nutq  mantiqiy  izchil 
bo`lmaydi. 
 O`qituvchining  mantiqiy  nutqi  fikrni  to‘g`ri  va  aniq  aks  ettirishi  bilan  birga 
ta’sirchanlikni ham ifodalaydi. Bunday nutq o`quvchining idrokini zo‘riqtirmaydi. 
Har qanday mantiqiy fikr qanchalik murakkab bo`lmasin, o`qituvchining mahorati 
bilan  o`ziga  loyiq va  yarashiq, ya’ni  mantiqiy  libosini kiya  bilsa, o`quvchi      ongi 
uni osonlik bilan qabul qila oladi.  
Mantiqiy  nutq  tuzish  ijodiy  matn  yaratishning 
birlamchi  asosidir.  Buni  qaysi  fandan  dars 
berishidan  qat’i  nazar  har  bir  o`qituvchi  hamisha 

---

221 
 
yodda tutmog`i lozim. Nutq mantiqiy bo`lishi uchun 
fikrning  ifodalanishiga  zarur  bo`lgan  so`zlarning 
barchasi  jumlada  ishtirok  etishi  lozim.  Ixchamlik, 
qisqalik  va  lo‘ndalikka    keragidan  ortiq  intilib, 
ba’zi  so`zlarning  tushirib  qoldirilishi  nutqdagi 
mantiqiylik sifatining izdan chiqishiga olib keladi. 
Darsda o`qituvchi ixchamlikka erishish maqsadida 
ma’ruzadagi  bir  necha  so`zni  tushirib  qoldirib, 
shaklan  ixchamlikka  erishishi  mumkindir,  lekin 
mantiqqa 
jiddiy 
putur 
yetadi. 
Mantiqning 
mujmalligi, 
nodurustligi 
hisobiga 
yuzaga 
keladigan  ixchamlik  yoki  lo‘ndalik  nutq  uchun 
aslo  foydali  emas,  balki  tamoman  zararlidir. 
Muayyan  bir  so`zning  tushirib  qoldirilishi  ham 
nutqdagi  mantiqning    buzilishiga  olib  kelishi 
mumkin.  
Nutqda 
ayrim 
so`zlarning 
tushirib 
qoldirilishi:  O`qituvchi  talabani  dekanat oldida