O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Ferdinand  Tyonnis(1855-1936)F.Tyonnis  nemis  sotsiologi.  Asosiy 
asari «Umumiylik va jamiyat»(1887) deb nomlanadi. Ijtimoiy munosabatlarni 
u irodaga bog‗lab tushuntiradi. Irodaning qanday namoyon bo‗lishiga qarab, 
Tyonnis munosabatlarni 2 turga bo‗ladi: insonni ichidan yo‗naltiruvchi tabiiy 
instinktiv iroda; tafakkuriy iroda — ongli ravishda o‗yilgan maqsadga qarab 
harakat  qilish  va  tanlash  erkinligidir.  Birinchi  irodaga  ona  muhabbati  misol 
bo‗la  olishi  mumkin,  ikkinchisiga  esa  savdogarlik  faoliyatidir.Tabiiy  iroda 
jamoani  tashkil  qiladi,  tafakkuriy  iroda  jamiyatni  hosil  qiladi.  Jamoada 
instinktlar,  hissiyot  va  organik  munosabatlar  hukmronlik  qiladi.  Jamiyatda 
esa  hisob-kitobli  tafakkur,  mexanizmga  monand  munosabatlar  qonunlariga 
rioya  qilinadi.  Tarixiy  taraqqiyot  davomida  ikkinchi  tipdagi  munosabatlar 
ustuvorlik qila boshlaydi. 
Tyonnis  o‗zining  «Sotsiologiyaga  kirish»  (1931)  nomli  asarida 
yuqoridagi  turlarni  murakkablashtiradi  va  bu  munosabatlarga  yana 
«hukmronlik» va «birodarlik» kabi guruhlarni ham qo‗shadi. Uning fikricha, 
jamiyat  nazariyasi  inson  mavjudotlarining  sirtdan  qaraganda  individlar  bir-
birlari  bilan  tinch  va  yonma-yon  yashaganlari  uchun  ijtimoiy  birlikni 
eslatadigan  sun‘iy  yasalgan  agregati  bilan  ish  ko‗radi.  Biroq  birliqda  ular 
ajratuvchi  barcha  omillarga  qaramay  bo‗linadilar.  Jamiyatda  har  bir  kishi 
o‗zicha  va  boshqalardan  ajralgan  hodda  yashaydi.  Unda  individning 
boshqalarga  munosabatida  taranglik  mavjud.  Jamiyatda  individlarning 
faoliyat  va  hokimiyat  doiralari  shunday  ajratilganki,  uzgalarga  uz  doirasi 
bilan  muloqotni  va  unga  kirishni  man  qiladi,  ya‘ni  unga  kirish  dushmanlik 
ifodasi,  deb  baholanadi.  Boshqalarga  nisbatan  bunday  salbiy  ustanovka 
me‘yorga  aylanadi  va  hokimiyatga  ega  bulgan  individlar  munosabatlar 
negizini  tashkil  qiladi.  U  tinchlik  holatidagi  jamiyat  uchun  ham  xos.  Unda 
hech kim o‗zgaga biron narsa berish yoki boshqalar uchun biron narsa ishlab 

---

 
46 
chiqarishni  istamaydi,  hech  kim  boshqalarga  nisbatan  saxiy  bo‗lishni 
xohlamaydi,agar sovg‗a yoki mehnat evaziga barobar shularga deb biladigan 
biron narsa olmasa ishlamaydi.