Boshlang’ich sinflar uchun matematikadan kompyuterli ijodiy topshiriqlar tizimini yaratish

 

2.2 Matematikadan kompyuterli ijodiy topshiriqlarni tuzish tamoyillari 

O’quv  topshiriqlari  nazariyasida  topshiriqlar  tizimini  tayyorlash  muammosi 

eng  dolzarb  masalalardan  biri  sanaladi.  Bu  muammo  bo’yicha  qator  ilmiy-

---

 

48 

pedagogik  izlanishlar  mavjud.  Biz  bu  yerda  M.A.Zaynitdinova,  O.Roziqov, 

F.B.Sushkova,  I.E.Unt,  M.A.Ushakova,  L.M.Fridman,  B.Haydarov,  A.Hayitov, 

A.Eshmuratov kabi qator tadqiqotchilarning ilmiy izlanishlarini nazarda tutyapmiz. 

Bu  ilmiy-pedagogik  izlanishlarda  o’quv  topshiriqlari,  ayni  holatda  ijodiy 

o’quv  topshiriqlari  tizimini  tayyorlashning  turli  nuqtai  nazarlari  tahlil  qilingan: 

F.B.Sushkova grafik mazmunli topshiriqlar tizimini tayyorlashda rioya qilinadigan 

didaktik  talablarni  o’rgangan.  Uning  yozishicha,  adabiyotlarda  topshiriqlarni 

ta’limga  tatbiq  etishning  eng  asosiy  nuqtai  nazarlaridan  biri  tabiiy  (jonli)  tilda 

bayon  qilingan  topshiriqlarni  sun’iy  tilga,  masalan,  graflar  vositasida  bayon 

qilishga  kam  ahamiyat  berilgan,  topshiriq  mazmuni  bo’yicha  tuzilgan  graflarni 

sharhlashni  o’quvchilarga  o’rgatish  e’tibordan  chetda  qolgan.  «Har  qanday 

topshiriq  o’ziga  oid  shart,  savol,  izlanadigan  noma’lumdan  iborat.  Bular 

topshiriqning  tarkibiy  qismlari  sanaladi.  O’quv  topshiriqlarining  qurilishini 

o’rganish  yo’li  bilan  ularning  tizimini  asoslash  mumkin».  F.B.Sushkova  o’quv 

topshiriqlari  tarkibini  o’rganib,  grafik  mazmunli  topshiriqlarning  uch  tipini 

ajratgan: 1) berilgan topshiriqning grafini tayyorlash; 2) tuzilgan  grafni sharhlash; 

3)  sharhlangan  graf  asosida  yangi  graf  tayyorlash.  Shunday  qilib,  F.B.Sushkova 

o’quv  topshirig’ining  tarkibini  o’rganib,  ularning  tizimini  tayyorlash  g’oyasini 

ilgari surgan. 

M.A.Ushakova  ta’lim  sharoitida  o’quvchilar  o’zlashtirishining  sistemligi 

g’oyasiga  rioya  qilib  o’quv  topshiriqlarini  kompleks  tayyorlash  g’oyasini 

o’rgangan.  «Maktab  ta’limi,  –  deb  davom  ettirgan  edi  M.A.Ushakova,  – 

o’quvchilar  o’zlashtirishining  tizimliligi  g’oyasiga  mos  keladigan  usul,  shakl, 

vositalarni  izlab  topishi  lozim.  Ana  shunday  vositalar  sirasiga  o’quvchilarni  faol 

o’rganishga  yetaklaydigan,  maxsus  tuzilgan  o’quv  topshiriqlari  kiradi». 

M.A.Ushakovaning  fikricha,  o’quv  topshiriqlari  kompleksida  tushunchalarning 

mohiyatini  anglash,  o’zlashtirish  tartibini  aytib  berish,  deduktiv  bilimlar  tarkibini 

tushuntirish kabi uch xil turdan iborat topshiriqlar bo’lishi lozim. 

I.E.Unt  ta’limni  individuallashtirish  g’oyasiga  asoslanib  o’quv  topshiriqlari 

kompleksini  o’rgangan.  U  kompleksni  individuallashtirishni  ijodiy  ta’limning 

---

 

49 

boshlang’ich  nuqtasi  deb  tushunadi.  I.E.Unt  o’quv  topshiriqlari  kompleksi 

tayyorlashni  1)  bilim,  ko’nikma,  malakalarni  rivojlantirish,  2)  o’quv  faoliyati 

mustaqilligini uzluksiz oshira borish, 3) o’quv faoliyati usullarini takomillashtirish, 

4) ta’limda  o’quvchilarning orqada qolishlarining  oldini  olish talablarini inobatga 

olib ishlab chiqqan. 

L.M.Fridman  o’quv  topshiriqlari  muammosini  didaktik  jihatdan  keng 

o’rgangan.  U  o’quv  topshiriqlarini  tasnif  etishda  quyidagi  holatni  hisobga  olgan: 

agar  o’quvchilar  uchun  topshiriqni  yechish  usuli  ma’lum  bo’lsa,  ular  shu  usulni 

izlab  topish  va  topilgan  usulni  topshiriqni  bajarishga  tatbiq  etishga  kirishadilar. 

Aks  holda,  topshiriqni  bajarish  usuli  oldin  aniqlanadi,  so’ngra  uning  yechimini 

izlashga o’tiladi. «Ta’limga tatbiq qilinadigan topshiriqlarni, – deb davom ettirgan 

edi  L.M.Fridman,  –  ikki  guruhga  ajratamiz:  Bajarish  usuli  o’quvchilarga  ma’lum 

bo’lgan  topshiriqlar.  Bunday  topshiriqlarni  mashq  deb  qaraymiz.  Bajarish  usuli 

o’quvchilarga  noma’lum  bo’lgan  topshiriqlar.  Bunday  ko’rinishdagi  vazifalarni 

muammoli topshiriq deb tushunamiz». 

L.M.Fridman  tadqiqotlarida  «topshiriqni  bajarish»  atamasiga  katta  nagruzka 

(yuklanma)  qo’yilgan.  Bu  atamaning,  L.M.Fridmanning  yozishicha,  eng  kamida 

uch xil ma’nosi bor: a) topshiriqda qo’yilgan talabni amalga oshirish (usul, metod) 

rejasi;  b)  topshiriq  uchun  tuzilgan  rejani  amalga  oshirish;  v)  topshiriqning 

bajarilishini  tahlil  qilish.  Bu  uchala  ma’no  yaxlitlikda  topshiriq  ustida  faoliyatni 

amalga  oshirishni  o’zida  aks  ettiradi.  Shu  pedagogik  xulosalarga  ko’ra 

L.M.Fridman syujetli (matn shaklidagi) topshiriqlar tizimini ishlab chiqqan. 

O.Roziqov o’quv topshiriqlarini tayyorlashni jarayon sifatida qarash g’oyasini 

asoslagan. Shu  yondashuvga ko’ra  o’quv  topshiriqlari  tizimini tayyorlash jarayon 

sifatida tahlil qilinadigan bo’ldi. Mustaqillik sharoitida bu qarash B.R.Adizovning 

didaktik va metodik izlanishlarida yanada takomillashtirildi. Natijada didaktika va 

metodika fanlari qator yutuqlarga erishdi. Bular: 

–  birinchidan,  o’quv  topshiriqlari  tizimini  tayyorlashni  alohida  konstruktiv 

jarayon sifatida tahlil qilish. Shunday tahlilga ko’ra o’quv topshiriqlari, umuman, 

ayni  holatda,  ijodiy  topshiriqlar  tizimini  tayyorlash  «o’quv  materiali  va  o’quv 

---

 

50 

topshirig’i»  tizimida  qaraladigan  bo’ldi.  Bu,  o’z  navbatida,  topshiriqlar  tizimini 

tayyorlash  jarayonining  tarkibini  aniqlash  imkoniyatini  berdi.  Hozir  aksariyat 

tadqiqotchilar  o’quv  topshiriqlarini  tayyorlash  jarayonining  uch  tarkibiy  qismdan 

iborat ekanligiga qat’iy ishonch hosil qilishmoqda: maqsadga muvofiq faoliyat. Bu 

o’qituvchining o’quv materialini tahlil qilishi, o’quv materialining tarkibiy qismlari 

– o’quv elementlarini ajratishi, u yoki bu o’quv elementining o’quvchi faoliyatida 

takrorlash  o’lchovlarini  belgilashi  demakdir;  o’quv  topshirig’i  tizimini  tayyorlash 

vositalari.  O’quv  topshiriqlari  tizimini  tayyorlash  vositalari  sirasiga  o’qituvchida 

shakllangan pedagogik mahorat, uning pedagogik hodisalarga munosabati, o’quv-

metodik  adabiyotlar  kiradi.  O’qituvchida  pedagogik  mahorat,  amaliyot 

takomillasha  borgan  sari,  u  ijodiy  topshiriqlar  tizimini  samarali  tuzish  san’atini 

ham egallay boradi; faoliyat predmeti. O’qitish faoliyati predmeti vazifasida o’quv 

materiali  qatnashadi.  Ijodiy  topshiriqlar  tizimini  tayyorlash  jarayonida  barcha 

o’zgarishlar  o’quv  topshirig’ida  yuz  beradi.  U  bilimlar  tizimidan  intellektual  va 

amaliy o’quv topshirig’iga aylanadi, bir holatdan – bilimlar shaklidan amaliy ishlar 

tizimiga  o’tadi.  Ana  shu  uch  elementning  –  maqsadga  muvofiq  faoliyat,  faoliyat 

predmeti,  faoliyat  vositasining  o’zaro  ta’siridan  o’quv  materiali  bo’yicha 

kompyuterli  ijodiy  topshiriqlar  tuzish  o’qituvchining  ijodiy  ishi  shaklida  zuhur 

etadi; 

– ikkinchidan, o’tkaziladigan tadqiqotlar natijasiga ko’ra  o’quv topshiriqlari, 

umuman,  ijodiy  topshiriqlar,  xususan,  tarkiban  keng  tushuniladigan  bo’ldi.  Agar 

an’anaviy  qarash  asosida  yaratilgan  tadqiqotlarda  ikki  narsa  –  berilganlar  va 

topiladiganlar  ajratilgan  bo’lsa,  yangi  taqiqotlarda  o’quv  topshiriqlari  berilgan, 

topiladiganlar  bilan  bir  qatorda  maqsad,  faoliyatda  bajaradigan  ish,  vosita,  natija 

jihatidan  tahlil  qilish  tajribasi  qaror  topdi.  Demak,  har  qanday  o’quv  topshirig’i 

xoh  ijodiy,  xoh  noijodiy,  xoh  bilimlarni  o’rganish,  mustahkamlash,  sinash 

xarakterida bo’lsin, tarkiban maqsad, faoliyatda bajaradigan ish, bajarish usuli kabi 

tarkibiy qismlardan iborat; 

–  uchinchidan,  o’quv  topshiriqlari,  ularning  tip,  tur  va  ko’rinishlarini  tahlil 

qilish yo’li bilan o’quv topshiriqlari tizimini asoslash muammosiga katta ahamiyat 

---

 

51 

berila  boshlandi.  Natijada  qator  fundamental  tadqiqotlar  yaratildi:  B.R.Adizov 

o’quvchi  faoliyatining  ikki  jihatini  –  qayta  esga  olish  va  ijod  qilish  jarayonlarini 

tahlil qilib, ijodiy topshiriqlarni ta’limga tatbiq etish tamoyillari, vositalarini keng 

o’rgandi;  M.H.Mahmudov  tatqiqotlarida  o’quv  topshiriqlari  muammosi  ta’limni 

loyihalash  bilan  uzviy  aloqadorlikda  o’rganildi.  Oqibatda  dasturlashgan  o’quv 

topshiriqlari  tizimi,  test  topshiriqlari  to’plamini  tayyorlash  muammosini  keng 

izohlashga  imkoniyat  yaratildi;  A.G’.Hayitov  metodik  izlanishlarida  o’quv 

topshiriqlari masalasi informatikadan mashq o’tkazish muammosi bilan bog’langan 

holda  olib  borildi.  O’tkazilgan  ilmiy-metodik  izlanishlarda  o’quv  topshiriqlari, 

umuman, ayni holatda, kompyuterli ijodiy 

 o’quv topshiriqlari tizimini tayyorlashning tamoyillari asoslandi. 

Topshiriqlar  tizimini  tayyorlash  tamoyillari.  Matematikadan  kompyuterli 

ijodiy  o’quv  topshiriqlari  tizimini  tayyorlashda  quyidagi  metodik  tamoyillarga 

rioya qilinadi.