Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Корхоналарда 

меҳнат 

тақсимоти 

Касб-малака 

меҳнат 

тақсимоти 

Босқичли 

меҳнат 

тақсимоти 

Операцион 

меҳнат 

тақсимоти 

Функционал 

меҳнат 

тақсимоти 

---

463 

 

Har  bir  korxonada  asosiy  ishlab  chiqarishni  tayyorlash,  ishlab  berish  va  chiqarish 

tsexlari  o‘rtasida  mehnat  kooperatsiyasi  mavjud  bo‘ladi.  Bunday  tsexlararo  mehnat 

kooperatsiyasi  shunga  asoslanadiki,  tayyorlov  tsexlarining  jamoalari  ishlab  berish 

tsexlarini zarur yarim fabrikatlar bilan ta’minlab turadilar, yarim fabrikatlar bu tsexlarda 

ishlanib,  chiqarish  tsexiga  o‘tkaziladi,  chiqarish  tsexida  esa  bu  korxona  mahsuloti 

tamomila  ishlanib  bo‘ladi.  Mazkur  tsexlar  o‘rtasida  maxkam  mehnat  kooperadiyasi, 

bundagi jamoalarning mehnat faoliyatida to‘la uyg‘unlik bo‘lgan takdirdagina istagan bir 

korxonasida rejali ravishda uzluksiz tayyor mahsulot ishlab chiqarish tamin etiladi. 

2.  Ixtisoslashtiralgan  uchastkalarining  tsex  ichidagi  mehnat  kooperatsiyasi.  Bu  tsex 

ichidagi bir necha uchastka kollektivlarining bir xil ishlab chiqarish jarayonida yoki har xil 

bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayonlarida rejali va birgalashib ishtirok  

qilishidir. 

Uchastka ichidagi mehnat kooperatsiyasi ayrim ijrochilar va brigadalardagi ishchilar 

kooperatsiyasidir. O‘z navbatida brigada ichida ham ishchilarning mehnat kooperatsiyasi 

tashkil etiladi. Bu mehnat kooperatsiyasining eng oddiy formasi bo‘lib, uni ichki uchastka 

mehnat  kooperatsiyasining  brigada  turi  deb  yuritiladi.  Ishlab  chiqarish  brigadasi  —  bu 

boshlang‘ich  mehnat  jamoasidir,  brigada  bir  yoki  bir  necha  kasblardagi  yagona  ishlab 

chiqarish topshirig‘ini bajaradigan ishchilarni birlashtiradi.  

Kompleks  (majmuaviy)  brngadalar  murakkab  ishlarning  tugallangan  turlarini 

bajaradigan turli kasb ishchilarini o‘z tarkibiga qamrab oladi.  

Kompleks ishlab chiqarish brigadalari uch xil bo‘ladi: 

1)  mehnat to‘la taqsim qilingan kompleks brigada, bunda har bir xodim doimo bir 

xil ishni bajaradi (masalan: chilangar) svarka ishi, vaqt-vaqti bilan bo‘ladigan texnologik 

yoki  tashkiliy  tanaffuslarda  bo‘sh  qolgan  ishchi  boshqa  o‘rtoqlariga  yordamlashadi, 

chunki  bu  brigadada  ish  haqi  jamoa  (bugun  brigada  bajargan  ish  natijalariga  qarab 

to‘lanadi,  shuning  uchun  ham  har  bir  ishchi  umumiy  natijaning  yuqori  bo‘lishidan 

manfaatdor bo‘ladi; 

2)  mehnat  qisman  taqsim  qilingan  kompleks  brigada.  Bunda  ishchi  o‘z  ixtisosiga 

doir operatsiyalarni bajarish bilan birga yana ikkinchi kasbni ham o‘zlashtiradi; 

3)  mehnat  taqsim  qilinmagan  kompleks  brigada.  Bunda  brigada  a’zolarining  har 

biri ishda boshqasini almashtiradi va topshiriq doirasidagi har qanday ishni ham bajaradi. 

Mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyaning  ob’ektiv  zarur  ekanligini  korxonalarni 

ixtisoslashuvi  va  kooperatsiyasi  talab  qiladi.  Xodimlarning  va  bo‘limlar  jamoalarining 

manfaatlarshsh  hisobga  olgan  holda  ularni  maqsadga  muvofiq  ixtisoslashuvisiz,  vakolat 

doirasini qatiy chegaralab, birgalikda ish bajaruvchi barcha qatnashchilarning aniq o‘zaro 

yordam ko‘rsatishni tashkil etmasdan turib, mehnat samarali bo‘lishi mumkin emas. 

Mehnat taqsimoti va kooperatsiya o‘zaro bog‘langan hamda bir-birini taqozo etadi. 

U shu narsada ifodalanadiki, mehnat vazifalarini chegaralab, ularni muayyan xodimlarga 

(xodimlar  guruhiga)  biriktirib  qo‘yish  ularning  o‘zaro  yordam  ko‘rsatish  predmetini 

oldindan  belgilab  beradi.  Shuning  uchun  ham  mehnat  taqsimoti  tushunchasi  keng 

ma’noda undan ajratib bo‘lmaydigan kooperatsiya tushunchasini ham ta’riflab beradi. Shu 

bilan  birga  odamlarning  birgalikdagi  faoliyat  jarayonidagi  o‘zaro  yordam  ko‘rsatish 

shakllari, o‘z navbatida yakka tartibdagi va jamoa tarzidagi mehnat taqsimotining tegishli 

chegaralarini belgilab beradi. 

---

464 

 

Korxonada mehnat jarayonini tashkil etishning boshlang‘ich omillarini tahlil qilish: 

ishlab  chiqarish  tipini,  uning  ko‘lamlarini,  texnologik  jaryonlar,  mashina  va  asbob-

uskunalarning  o‘ziga  xos  xususiyatlarini,  mehnatni  mexanizatsiyalash,  tsexlar, 

uchastkalar, ish o‘rinlari va shu kabilarni birlashtirish darajasini aniqlashdan iborat. 

Ishchilar  mehnatining  murakkabligshsh  tahpil  qilish:  kasb-malaka  darajasiga 

qo‘yiladigan  talablar  va  uning  ishlab  chiqarish  talablariga  muvofiq  kelishi;  xodim  kasb 

ixgisosining  kengligi  hamda  kasblarni  vaqtincha  bajarib  turish  va  mehnat  faoliyatini 

o‘zgartirish imkoniyatlaridir. 

Ishchilar  mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyasini  tahlil  qilish:  ishlab  chiqarish 

jarayonining operatsiyalarga bo‘linishini; ayrim operatsiyalarni alohidalash zarurligiga va 

yiriklashtirish  yoki  tabaqalashtirish  darajasiga  baho  berish;  umumiy  ishlab  chiqarish 

jarayoni  tarkibida  alohida  operatsiyalarni  bajaruvchi  ishchilar  o‘rtasidagi  aloqalarni 

o‘rganish;  mehnat  buyumlarini  tashishga  va  operatsiyalararo  turib  qolishiga  vaqt 

sarflanishi;  ayrim  ishlab  chiqarish  operatsiyalarini  birga  qo‘shib  bajarib  turish  yoki 

qismlarga  bo‘lish,  shuningdek  xodimlarning  o‘z  funktsional  vazifalariga  kiradigan  ish 

bilan bandligini, ish razryadlari va ishchilarning bir-biriga mos kelishini aniqlashdir. 

Ish  vaqtidan  mashinalar  hamda  asbob-uskunalar  ish  vaqtidan  foydalanishni  tahpil 

qilish:  smena  ichida  ish  vaqtining  bekor  sarf  bo‘lishini  hamda  ularning  sabablarini 

aniqlash; ishlab chiqarish jarayonidagi „qaltis joylar"ni aniqlash, bunda mehnat sarfining 

yuqori  bo‘lishi  yoki  ishchilarning  ulgurmasligi  sababli  ayrim  operatsiyalarni  bajarishda 

kechikib  ketishlar  sodir  bo‘ladi,  keyingi  operatsiyalarda  bekor  turib  qolish  va  kutib 

qolishlar, shuningdek mehnat va ishlab chiqarish intizomining buzilishi oqibatida yagona 

ishlab chiqarish jarayonining borishida uzilishlar ro‘y beradi. Ish vaqtidan foydalanishni 

tahlil  qilishda  ish  bilan  bandlikning  mazkur  turiga  mos  kelmaydigan  tasodifiy  ishlarni 

bajarish  vaqgi  ham,  asbob-uskunalarning  ishini  passiv  ravishda  kuzatib  turish  vaqti  (bu 

mehnat  funksiyalarini  birga  qo‘shib  bajarish  uchun  rezerv  sifatida  qaraladi),  jihozlarni 

sozlashni  va  rejadan  tashqari  ta’mirlash  ishlarini  amalga  oshirishni  kutish  munosabati 

bilan ishchilarning bekor turib qolish vaqti ham hisobga olinadi. 

Korxonada  ko‘llaniladigan  mehnatni  tashkil  etish  shakllarini  tahlil  kilish:  ishchilar 

mehnatini  taqsimlash  va  kooperatsiyasi  ahvoliga  tahlil  qilishning  yakunlovchi  bosqichi 

hisoblanadi. Bu tahlilga quyidagi yo‘nalishlar kiradi: tsexlar, uchastkalar, ish turlari, ayrim 

operatsiyalar bo‘yicha ishchilar soni va kasb-malaka tarkibini o‘rganish va bajarilayotgan 

ishlar,  mehnat  funksiyalari  va  ijrochi-ishchilarning  kasb-malaka  jihatidan  mos  kelishini 

aniqlash; bajariladigan ishlarning mehnat sarfi darajasini hisobga olgan holda ishchilarni 

ishlab  chiqarishning  ayrim  uchastkalariga  va  ish  joylariga  joylashtirishni  tahlil  qilish; 

kasblar,  mehnat  funksiyalarini  birga  qo‘shib  olib  borish  hamda  ko‘p  stanokli  xizmat 

ko‘rsatishni amalga oshirish imkoniyatlarini aniqlash; mehnatni brigada usulida tahlil etish 

imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligini o‘rganish; mehnat sharoitlarini yaxishlashning 

asosiy yo‘nalishlarini o‘rganish.