Nazorat savollari va topshiriqlar.
1. Ideal gaz molekulyar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi nimani
anglatadi?
2. Ideal gaz molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasini chiqarib
bering.
3. O’rtacha kvadratik tezlik deb nimaga aytiladi?
4. Molekulaning ilagarilanma harakatdagi o’rtacha kinetik energiyasi nima?
5. Molekulaning o’rtacha kinetik energiyasi haroratga qanday bog’liq?
6. Loshmidt sonining fizik ma’nosi nima?
§25. GAZLARNING ICHKI ENERGIYASI VA ISSIQLIK SIG’IMI
Reja:
1. Energiya turlari moddaning ichki energiyasi.
2. Erkinlik darajasi. Energiyaning erkinlik darajasi bo’yicha taqsimot qonuni.
3. Gazlarning o’zgarmas hajmda va o’zgarmas bosimda solishtirma issiqlik
sig’imi.
4. Mauer tenglamasi.
Tayanch iboralar: Solishtirma issiqlik sig’imi, bosim, hajm, harorat, erkinlik
darajasi, ichki energiya, issiqlik miqdori.
Jismni tashkil etgan molekulalarning kinetik va potensial energiyalarining
yig’indisiga ichki energiya deyiladi. Bu energiya faqat jismning holatiga bog’liq
bo’lib, uning bu holatga qanday yo’l bilan o’tganligiga bog’liq emas. Ichki energiyasi
o’zgarmas qoladigan jismlar tizimiga yopiq yoki yakklangan tizim deyiladi. Jismlar
o’rtasida va tashqi muhit bilan energiya almashuvlar ichida eng muhimi ular
orasidagi issiqlik almashuvidir. Jismlar va jism qismlari o’rtasida ichki va tashqi ish
bajarmasdan ichki energiya almashuviga issiqlik almashuvi deyiladi. Issiqlik
almashuvi jarayonida ichki energiyaning o’zgarishiga uzatilgan va olingan issiqlik
miqdori deyiladi. Bu kattalik jismlarning issiqlik almashuv jarayonida ichki
energiyaning o’zgarish o’lchovi hisoblanadi va jarayon turiga bog’liq bo’ladi. Ideal
gaz molekulalari bir-biri bilan ta’sirlashmaydi, demak, ular potensial energiyaga ega
emas. Shuning uchun bunday gaz molekulalarining energiyasi ularning ilgarilanma
va aylanma harakatlari kinetik energiyalaridan iborat bo’ladi. Molekulalar
96
ilgarilanma harakatining energiyasi, ilgari ko’rsatilgandek (224) tenglamadan
aniqlanadi.
Molekulaning aylanma harakati o’rtacha kinetk energiyasini hisobga olish
uchun erkinlik darajalari soni tushunchasini kiritish kerak. Erkinlik darajalari soni
deb jismning fazodagi vaziyatini aniqlash uchun kerak bo’lgan koordinatalar soniga
aytiladi. Agar jism fazoda erkin harakat qilayotan bo’lsa, uning ko’chishi oltita bir-
biridan mustaqil bo’lgan harakatlar: uchta ilgarilanma (uch koordinata o’qlari
bo’ylab) va uchta aylanma (uchta o’zaro tik aylanish o’qlari bo’ylab) harakatlardan
iborat bo’ladi. Boshqacha aytganda, uchta chiziqli (x, u, z) va uchta burchakli (α,β,γ)
koordinatalar bilan aniqlanadi. Bu koordinatalarga erkinlik darajalari deyiladi va i
harfi bilan belgilanadi. Bu tushunchadan har xil molekulalarning erkinlik darajasini
aniqlash uchun ham foydalaniladi. Bolsmanning energiyaning erkinlik darajalari
bo’ylab taqsimot qonuniga asosan, molekulaning har bir erkinlik darajasiga o’rtacha
bir xil miqdordagi energiya to’g’ri keladi. Molekulaninng ilgarilanma harakati
o’rtacha kinetik energiyasi
kT
E
К
2
3
bu harakat vaqtida molekula uchta erkinlik
darajasiga ega bo’lgani uchun har bir erkinlik darajasiga
kT
E
К
2
1
energiya to’g’ri
keladi. Agar molekula ham ilgarilanma, ham aylanma harakat qilayotgan bo’lsa, u
holda uning to’liq kinetik energiyasi
kT
i
E
К
2
ga teng bo’ladi. Bu yerda i-
molekulaning erkinlik darajalari soni. Binobarin, gaz molekulalarining to’liq kinetik
energiyasi haroratga to’g’ri proporsional. Har xil molekulalar har xil erkinlik
darajasiga ega va binobarin, kinetik energiyalari ham turlicha bo’ladi. Masalan, bir
atomli molekula (i=3)
kT
E
К
2
3
, ikki atomli molekula (i=5)
kT
E
К
2
5
va uch atomli
molekula esa
kT
kT
E
К
3
2
6
to’liq kinetik energiyaga ega bo’ladi.
Ixtiyoriy N sondagi m massaga ega bo’lgan gazning U ichki energiyasi bitta
molekulaning to’liq energiyasi va shu gazdagi mavjud hamma molekulalar soni
ko’paytmasiga teng bo’ladi:
U=N
kT
i
2
(227)
Bir mol gaz uchun N=N
A
bo’lgani uchun, uning ichki energiyasi uchun
yoki
(228)
Ixtiyoriy m massaga ega gaz uchun ichki energiya
97
(229)
ga teng bo’ladi. Demak, har qanday massali gazning ichki energiyasi molekulalarning
erkinlik darajalari soniga, gazning massasi va mutloq haroratiga proporsional
bo’ladi.
Bir jismdan ikkinchisiga uzatilgan ichki energiyaga uzatilgan issiqlik miqdori
deyiladi. m massali gazning haroratini t
1
va t
2
kevinlargacha isitish uchun kerak
bo’ladigan issiqlik miqdori Q moddaning massasi va haroratining o’zgarishiga
proporsionaldir:
(230)
Bu yerda C-moddaning solishtirma issiqlik sig’imi deb ataluvchi proporsionallik
koeffitsiyenti. Oxirgi formuladan
(231)
Solishtirma issiqlik sig’imi deb birlik modda massasining haroratini bir gradusga
ko’tarish uchun kerak bo’lgan issiqlik miqdoriga aytiladi. XO’B tizimida c J/kg·K
larda o’lchanadi. Solishtirma issiqlik sig’imining tizimdan tashqari o’lchov
birliklariga
lar kiradi.
Solishtirma issiqlik sig’imidan tashqari molyar issiqlik sig’imi tushunchasi
ham kiritiladi. 1 mol modda miqdorining haroratini 1
0
C ga ko’paytirish uchun kerak
bo’lgan issiqlik miqdoriga molyar issiqlik sig’imi deyiladi va C
μ
bilan beliglanadi.
Solishtirma issiqlik sig’imi bilan molyar issiqlik sig’imi o’rtasida quyidagicha
bog’lanish mavjud:
(232)
Bu yerda c-solishtirma issiqlik sig’imi. μ-moddaning molyar massasi.
C
μ
-molyar issiqlik sig’imi.
Gazning issiqlik sig’imi uni qanday sharoitda isitishga bo’liq: o’zgarmas
hajmdami yoki o’zgarmas bosimdami. Agar gaz o’zgarmas hajmda qizdirilayotgan
98
bo’lsa, berilayotgan issiqlik miqdorining hammasi uning ichki energiyasining
o’zgarishiga sarflanadi (hajm o’zgarmaganligi uchun). Ikkinchi holda esa, gaz
hajmining o’zgarishi uchun yana qo’shimcha issiqlik miqdori talab qilinadi. Shuning
uchun ikki xil solishtirma issiqlik miqdori paydo bo’ladi: o’zgarma hajmda C
v
va
o’zgarmas bosimda C
p
. Ular C
P
>C
v
munosabatda bo’ladi.
(233)
Bo’lgani uchun
(234)
Shuning uchun
(235)
va
(236)
Gaz tomonidan bajarilgan ishni aniqlash uchun, T harorat, V
μ
hajm va P
bosimga ega 1 mol gaz yuzasi S ga teng porshenli silindr ichida joylashgan bo’lsin
deb faraz qilamiz. Gaz 1
0
C ga qizdirilganda u kengayadi va V
μ
1
hajmni egallaydi. Bu
vaqtda porshen
h
balandlikka ko’tariladi
74-rasm
U vaqtda
(237)
99
S
h =
V-gazning kengaygan hajmi bo’lgani uchun
V =
V
- V
.
Binobarin,
(238)
Klapeyron-Mendeleyev tenglamasiga asosan, PV
= R(T + l), a PV
=RT qiymatlarni
(238) tenglamaga qo’ysak, A = R(T+1) – RT = RT+R – RT=R. Demak, A=R. Bu
degan so’z R-son jihatdan 1 mol ideal gazning haroratini o’zgarmas bosimda 1K ga
qizdirilganda kengayishi tufayli bajarilgan ishdir. Shunday qilib
(239)
Bunga Mayer tenglamasi deyiladi.
Bo’lgani uchun
Solishtirma issiqlik sig’imlarining nisbatini γ bilan belgilaymiz va u holda
(240)
Hamma vaqt γ>1 va gazning turiga bog’liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |