Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

петиция (1628 й.) Habeas Corpus Act (1679 й.), Ҳуқуқлар декларацияси (1688 
й.), Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл (1689 й.), Виргиния ҳуқуқлари тўғрисида 
америка декларацияси (1776 йил 12 июнь), Америка Қўшма Штатларининг 
мустақиллик декларацияси (1776 йил 4 июнь), АҚШ Конституцияси (1787 й.), 
Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл (1789–1791 й.), Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари 
тўғрисида француз декларацияси (1789 й.), Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон 
декларацияси (1948 й.) ва инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги кейинги халқаро пакт-
ларнинг мазмунан бир­бири билан боғлиқлиги, муайян мантиқий изчиллиги, 
ворисийлиги ҳамда ривожланиш даврлари ҳақида алоҳида таъкидламоқ жоиз.
Санаб ўтилган ҳуқуқий ҳужжатларнинг мазмунида инсон ҳуқуқ ва эркин-
лик лари соҳасидаги юридик норма ва конструкцияларнинг мантиқий шакл­
ланиш йўлларини кўриш мумкин; бу норма ва конструкцияларни дастлаб 
табақавий­чекланган вариантда, кейинчалик дастлабки моделни (у ёки бу моди-
фикация ва модернизация қилиш билан) ривожлантириш, унинг мазмунини 
бойитиш, уни ижтимоий қатламлар ва мамлакат бўйлаб тарқатиш, ва ниҳоят, 
замонавий дунё ҳамжамияти томонидан инсон ҳуқуқлари соҳасидаги универ-
сал хусусиятга эга бўлган ютуқлар ҳамда уларнинг барча ривожланган давлат-
лар ва миллий ҳуқуқий тизимларда тасдиқланишидан келиб чиқувчи (давлат 
ички имкониятлари ва саъй­ҳаракатлари билан уйғунлашган ҳолда) халқаро­
ҳуқуқий шакл ва воситалари эътироф этилади.
Бу каби барча жараёнларда одамларнинг ҳуқуқий тенглиги (аввало, давлат­
нинг миллий ва кейин халқаро даражада) ва инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги 
қоидаларнинг аста­секинлик билан универсаллашувида инсоннинг давлатчи-
лик соҳасида ҳам сақланиб қолган, тан олиниш керак бўлган ҳамда оммавий 
ҳокимият ва қонунлар билан кафолатланган табиий ва ажралмас ҳуқуқларига 
оид тасаввурлар жиддий рол ўйнаган.

---

25
Французларнинг барча кишиларнинг эркинликлари ва ҳуқуқий тенглиги 
эълон қилинган 1789 йилги “Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари декларацияс и” аба-
дий тарихий аҳамиятга эга бўлди. Унда ижтимоий шартнома ғояси руҳида ҳар 
қайси давлат уюшмасининг мақсади инсоннинг табиий ва ажралмас ҳуқуқларини 
таъминлашдан иборат деб қайд этилган. Бундай ҳуқуқларга Декларацияда 
эркинлик, мулкчилик, хавфсизлик ва камситишга қаршилик кўрсатиш каби-
лар киритилган. Инсон ҳуқуқлари сифатида шунингдек, фикр ва мулоҳазани 
эркин шу жумладан, диний масалалар бўйича ҳам ифодалаш ҳуқуқлари ҳам 
тан олинган. Барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги принципи умумий 
иродани ифодалаш сингари эълон қилинди. Декларацияда суверенитет ман-
баи моҳият эътиборига кўра миллатга таянади деб қайд этилган.