Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

1789 йили француз Декларациясида эълон қилинган инсон ва фуқаро 
ҳуқуқ ва эркинликлари, умумжаҳон аҳамиятига эга бўлди ва ижтимоий ҳамда 
давлат тартибларини янгилаш ва инсонпарварлаштириш императивига айланди.
Инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг олдинги тажрибаси таъсирини (хусу-
сан, Ҳуқуқлар тўғрисидаги биллни ташкил этиш ва қабул қилишда англо-
саксон анъаналарини, АҚШнинг 1776 йилдаги Мустақиллик деклараци-
яси, АҚШ Конституцияси ва ҳоказо) акс эттирган бу Декларация, келгу-
сида, ўз навбатида, биргаликда инсон ва фуқаро ҳуқуқларини тан олиш ва 
ҳимоя қилиш, ҳуқуқий давлат ғоясини том маънода амалга ошириш учун 
бутун дунёда “эски режимга” қарши кураш жараёнига жуда катта таъ-
сир кўрсатди. У инсон ва фуқаро ҳуқуқлари тарихида ҳуқуқий тенгликни 
ривожлантириш, ҳуқуқий давлат қуришга интилишнинг янги саҳифаси 
бўлиб қолди. Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари соҳасидаги назария ва амалиёт-
нинг келгуси барча ривожи, ҳуқуқий давлатчилик, ҳуқуқнинг ҳукмронлиги, 
бу тарихий ҳужжатнинг хайрли таъсирини у ёки бу даражада ҳис этган 
ва ҳис этмоқда. 1789 йилдаги Декларация бутунжаҳон аҳамиятига эга бўлди 
ва инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликларини тан олиш ва ҳимоя қилишда 
устувор йўналишни белгилаб берди.
Халқаро ҳамжамият сўнгги йилларда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро 
ҳамкорликни ривожлантириш ишида салмоқли йўлни босиб ўтди. Авва-
ло, 1945 йилда БМТнинг асосий мақсадлари сифатида барча инсонларнинг 
ирқи, жинси, тили ва динидан қатъи назар, асосий ҳуқуқ ва эркинликларини 
рағбатлантириш ва ҳурматлашни эълон қилган ҳолда БМТ Устави, шунинг-
дек 1948 йилда Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси қабул қилинди, 
Ҳозирги кунга келиб, инсон ҳуқуқлари соҳасида бир қатор шартномалар ва 
халқаро органлар тизими ташкил этилган. Аммо эришилган барча ютуқларга 
қарамай, инсон ҳуқуқлари соҳасидаги халқаро ҳамкорлик тизими ҳозирги 
кунда такомиллашувдан анча йироқ. Бундан ташқари, ҳозир жаҳонда инсон 
ҳуқуқларига нисбатан илгари мавжуд бўлмаган янги таҳдид ва даъватлар пай-
до бўлмоқда. Бунга сўнгги йилларда янги шакл касб этаётган ва таҳдид дои-
раси тобора кенгайиб бораётган терроризм муаммосини киритиш мумкин. 
Шу билан бир қаторда, инсон ҳуқуқлари соҳасида бошқа муаммолар ҳам мав-

---

26
жуд ҳамда ҳозирги кунда янгича аҳамият касб этиб, уларга янгича ёндашув 
эҳтиёжи туғилмоқда.
Инсон ҳуқуқларининг ривожланиш босқичларини кўриб чиқаётганда инсон 
ҳуқуқларининг авлодлари деб аталадиган даврларга бўлиш билан боғлиқ яна 
бир вазиятга тўхталиб ўтмасликнинг иложи йўқ. Халқаро амалиётда умумэъ-
тироф этилган бундай тизимлаштиришдан бири инсон ҳуқуқларининг “уч 
авлоди” ҳисобланади.