Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

у ёки бу муносабатлар доираси учун у ёки бу одамларнинг инсон сифати-
да ҳуқуқий тан олишнинг тобора кенгайиб бориши тарихидир.
Шу боис инсон ва фуқаро ҳуқуқларининг вужудга келиши ва ривожлани-
ши турли даврлар ва турли жамиятлардаги формал (ҳуқуқий) тенглик прин-
ципининг мазмуни эволюцияси билан чамбарчас боғлиқдир.
Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги билимларнинг ривожланиши, уларнинг аста­
секин халқаро­ҳуқуқий мустаҳкамланиб бориши ҳуқуқлар катта гуруҳининг 
тарихий изчиллиги ҳақида хулоса қилишга олиб келди ва уларнинг ривожла-
ниш босқичлари сифатида тасаввур ҳосил қилиш мумкин.
Қадим замонларда вужудга келган одамларнинг умумий тенглиги ғояси 
(яъни шу билан бирга, одамнинг инсон сифатидаги ҳуқуқлари ғояси) ўрта аср-
ларда ҳам амалга оширилмаган, бироқ у унутиб юборилмаган ва турли пози-
циялар, турли шакл ва йўналишларда ривожланишда (масалан, ўрта асрнинг 
3 Каримов И. А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини 
шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир/ И. А. Каримов.–Т.: 
Ўзбекистон, 2011. Т. 19. – Б. 35–36.

---

24
руҳоний муаллифлари, ақидапараст мафкурачиларининг ижоди, ўрта аср фай-
ласуфлари, ҳуқуқшунослари асарларида) давом этган.
Жумладан, “Авесто”да мужассамланган нормалар жамият аъзолари ҳаётида 
тўлиқ татбиқ этилган. Сўғд ҳужжатлари бунга яққол мисол бўлиб ҳисобланади. 
Сўғд ҳужжатлари ўша давр учун мукаммал бўлган ҳуқуқ тизими ва оила­
никоҳ нормалари амал қилганлигини қўрсатади. Унда ҳуқуқий муносабат-
лар иштирокчилари таркиби, уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шартнома 
шартлари , шартноманинг бажармаганлик оқибатлари, шарнома тузиш вақти 
ва жойи батафсил акс этган.
Ўша даврларда ушбу ғоянинг ҳуқуқий ҳужжатлардаги амалий ифодаси 
муқаррар равишда табақавий­чекланганлик хусусиятига эга бўлган ҳамда 
табақавий ҳуқуқ ва эркинликни (озодликни) мустаҳкамлашни ўзида акс эттир-
ган. Шу билан бир қаторда бу ўз навбатида, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг 
инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги замонавий тасаввурлари билан боғлиқ анъана-
лари ва юридик конструкциялари шаклланишига таъсир кўрсатувчи тарихий 
истиқболли йўналиш бўлган. Ва инсон ҳуқуқлари тарихи нуқтаи назаридан, 
хусусан, инглиз Эркинликнинг буюк хартияси (1215 й.), Ҳуқуқлар тўғрисида