Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

сий мақсадлардан бири Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликлари унинг 
ирқи, жинси, тили ва эътиқодидан қатъи назар ҳамма учун бир хилда 
ҳурмат қилинишини рағбатлантириш ва ривожлантириш эканлиги бежиз 
эмас (БМТ Низомининг 1-м).

---

20
1948 йилнинг 10 декабрида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблея-
си томонидан том маънода тарихий аҳамиятга эга бўлган муҳим ҳужжат — Инсон 
ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси эълон қилинди. Унинг матни инсоният оила-
сининг ҳамма аъзоларига хос қадр­қиммат ва уларнинг тенг, ажралмас ҳуқуқларини 
тан олиш эркинлик, адолат ва ялпи тинчлик асоси эканлигидан иборат инсонпар-
варона иборалар билан бошланади. Декларация расман юридик мажбурий ҳужжат 
ҳисобланмаса­да, аммо аксарият кўпчилик давлатлар томонидан умумэътироф 
этилганлиги боис, у ҳозирги кунда том маънода шундай ҳужжатга айланди.
Кейинчалик БМТ бошчилигида инсон ҳуқуқларига бағишланган ўнлаб 
бошқа бир қатор ҳужжатлар қабул қилинди. Улар қаторида Фуқаролик ва 
сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро пакт (унга 1966 йилдаги тегишли 
факультатив протоколни ҳам қўшиб) ва Ижтимоий, иқтисодий ва мада-
ний ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро пакт алоҳида аҳамиятига кўра ажралиб 
туради. Улар шартномалар сифатида намоён бўлади ва иштирокчи томонлар 
учун мажбурий юридик кучга эга бўлиб, уларнинг ҳар бири расмий равишда 
мазкур ҳужжатларнинг қоидаларига риоя қилишга рози бўлади.
Юқорида зикр этилган Декларация ва Пактлар йиғиндиси Инсон ҳуқуқлари 
тўғрисидаги Халқаро Билл деб аталади. У ижтимоий турмушнинг барча 
соҳаларида индивиднинг энг муҳим ҳуқуқ ва эркинликлари рўйхатини ўз ичига 
олади ва давлатларнинг шахснинг ҳуқуқий мақомини қонуний мустаҳкамлашига 
йўналтирилган умумий демократик андоза сифатида хизмат қилади. Бу ўринда 
яшаш, эркинлик ва шахсий дахлсизлик, қийноқ ҳамда бошқа шафқатсиз муомала 
ва жазо турларидан озод бўлиш; суд орқали ҳимояланиш; эркин ҳаракатланиш 
ва яшаш жойини танлаш эркинлиги; турар жой дахлсизлиги; сўз эркинлиги; 
виждон ва дин эркинлиги, тинч йиғилишлар эркинлиги, мулкка эгалик қилиш 
ҳуқуқи, меҳнат, дам олиш, ижтимоий таъминот, билим олиш ва бошқа шу каби 
ҳуқуқлар тўғрисида сўз юритилади.
Айтиш жоизки, “инсон ҳуқуқлари” ва “инсон эркинлиги” тушунчаларининг 
мувозий равишда ишлатилиши улар ўртасида қатъий фарқ борлигини бил-
дирмайди. Инсоннинг шахсий ва сиёсий турмуш соҳасидаги айрим қонуний 
ҳуқуқлари давлатнинг асоссиз аралашувидан ҳимояланиш мақсадида тари-
хан эркинлик сифатида шаклланган.