Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Вена механизмининг ҳусусиятларига қуйидагича ёндошиш мумкин: 
биринчидан, инсонийлик мезонлари бўйича мажбуриятларга амал қилиш 
бузилганлиги исботланган тақдирда ҳам, мажбуриятларни бузилишига қарши 
санкциянинг йўқлиги ва,

---

124
иккинчидан, ЕҲҲТ қарор қабул қилинишида консенсусга келиш талаби. 
Консенсус принципидан келиб чиқиб, давлатнинг хоҳишига қарши ҳар қандай 
ҳаракат таъқиқланади, агарда қарор унга ҳам тааъллуқли бўлса. Шундай қилиб 
Вена механизмининг самарадорлиги кўпинча сиёсатга боғлиқ.
Вена механизмининг кўзга кўринадиган камчилиги шундан иборатки, унда 
мустақиллик элементлари мавжуд эмас: механизм ҳукуматлараро даражада 
иш юритади. Бу камчилик 1991 йили Москвада бўлиб ўтган (ЕХҲТ) учрашу-
вида бартараф қилинди.
Ушбу йиғилишда Вена механизми инсонийлик мезонлари доирасида мустақил 
экспертлар ва маърузачиларнинг миссиялари тизими билан тўлдирилган эди. 
Москва механизми, деб ном қозонган ушбу тизим жуда мураккабдир. У маъ-
рузачи ва экспертларнинг миссияларини ташкил этадиган 5 та бир биридан 
мустақил ишлайдиган алоҳида процедурани ўз ичига қамраб олади. Улар-
дан иккитаси Вена механизми билан боғлиқ: биринчидан, Вена механизмини 
қўллашнинг биринчи ёки иккинчи давридан сўнг ташаббускор давлат бошқа 
давлатга экспертларни чақиришни таклиф этиши мумкин, иккинчидан, агар-
да бошқа давлат буни қилишдан бош тортса, ушбу ташаббусни яна 5 ЕХҲТ 
давлати қўллаб қувватласа, ташаббускор давлат бошқа давлат истагига қарши 
экспертларни юбориш ҳуқуқига эга. Шундай қилиб Вена механизми доира-
сида инсонийлик мезонлари мажбуриятини бажармаслик ҳолатини мустақил 
экспертиза қилиш имконияти ишлаб чиқилган.
Москва механизми учта миссия ташкил қилишдан иборат процедурани 
ўз ичига олади. Ушбу Вена механизми билан боғлиқ бўлмаган процедуралар 
қуйидагичадир: экспертлар миссиясини ЕҲҲТ давлати томонидан ихтиёрий 
равишда таклиф қилиш; давлат раҳбарлари мажлисининг экспертлар ва маъру-
зачилар миссиясини ташкил этиш хақидаги қарори; “ўта жиддий хавф” холат-
ларида маърузачиларни инсонийлик мезонларини қоидаларини бажариш учун 
“фавқулодда миссиясини” ташкил қилиш. Ушбу миссиядаги мустақил эксперт-
лар рўйҳатдан танлаб олинади ва уч кишидан кам бўлмаслиги керак. Ҳар бири 
ЕҲҲТ давлати томонидан тайинланади.
Инсонийлик мезонлари соҳасида экспертлар ёки маърузачилар миссиялари-
нинг тизими ЕҲҲТда шу кунгача мавжуд бўлган жиддий ҳукуматлараро назо-
рат процедураларидан биринчи оғиш бўлди. Бундай миссияларнинг мандатла-
ри қандай процедура асосида вужудга келганлиги билан фарқ қилиши мумкин.
Айтиб ўтиб жоизки, экспертлар миссиясининг ваколатлари маърузачилар 
миссиясининг ваколатларидан кенгроқ. Маърузачилар миссиясининг вако-
латлари асосан маълумот тўплаш ва консультатив хизмат кўрсатишдан ёки 
муҳокама қилинаётган масалаларни ечиш бўйича таклиф ва мулоҳазалар 
киритишдан иборат. Экспертлар миссияси кенгроқ мандатга эга. Унинг асосий 
мақсади ЕҲҲТ инсонийлик мезонига тааллуқли муайян масала ёки муаммони 
ҳал қилиш жараёнини осонлаштиришдир. Ушбу мақсадини амалга ошириш 
учун улар маълумотлар йиғадилар ва “мақсадга мувофиқ равишда манфаатдор 
томонлар ўртасидаги мулоқот ва ҳамкорликни қўллаб­қувватлаш учун ўз офис-

---

125
ларини ва воситачилик хизматларини тақдим этиш”. диалог ва ҳамкорликни 
манфаатдор шаҳслар орасида қўллаб­қувватлаш мақсадида тақдим этадилар”. 
Фақат давлат раҳбарлари Мажлиси (ёки Доимий Кенгаш) тегишли чора қўллаш 
ҳақида қарор чиқаришга ҳақли. Бу ҳолда консенсус принципи (ягона, асосан 
назарий жиҳатдан, истисно: консенсус минус бир овоз) ишлатилади.