Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Tajovuz va dyelinkvyent axloq 
 
Tajovuz va dyelinkvyent (qonunga qarshi) axloq o`zaro aloqador ekani 
yaqqol fakt. qaqiqatan, qonunga zid harakatlarning kattagina qismi tajovuzkor 
harakatlar bilan birga boradi.  Bu instrumyental xaraktyerga ega tajovuz, ya'ni 
qandaydir maqsadga erishish uchun xizmat qiladigan qarazli jinoyat bo`lishi 
mumkin (yashashga maydonni olish uchun qotillik, o`qrilikda jismoniy 
zo`ravonlik, pul undirish maqsadidagi taqdid). Boshqa zo`ravonlik jinoyati 
qollarida  byevosita dushmanlik axloqi namoyon bo`ladi. Zo`ravonlik umuman 
olganda, tajovuzkor axloqning birmuncha xavfli shakli sifatida qonun bilan 
taqiqlanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi.  
Shaxsning dyelinkvyent axloqi va tajovuz o`rtasidagi o`zaro aloqa bir narsa 
emas. qonunlarni buzish darajasiga yetgan tajovuzkor axloq dastavval taqlid 
oqibati bo`lishi mumkin. Taqlid uchun namuna sifatida qarindoshlar, tyengdoshlar, 
boshqa aqamiyatli odamlar bo`lishlari mumkin.   Tajovuzkor axloqni quvvatlashda 
alohida rolni  dyelinkvyent submadaniyat o`ynaydi. Asotsial guruh, banda, 

---

Nihoyat, ozodlikdan maxrum qilish joyi – bu barcha ijtimoiy  institutlar turqun 
tajovuzkor axloqni shakllantiradi.  
Boshqa qollarda tajovuzkor qonunga qarshi axloq asabiy jiqatdan 
shartlangan bo`lishi mumkin, masalan, agar u kuchli xavotir va anglanmagan 
gunoq tuyqusi bilan motivatsiyalansa. qonunga qarshi harakatlarga moyillik 
boshqa odamlarga dushmanlik munosabati qayot usuli hisoblanuvchi shaxsning 
antiijtimoiy yo`nalganligi qolida ham kuzatiladi. Tajovuzkor axloqnig kyeyingi 
shakli asab tizimining organik buzilishi bilan bog’liq bo`lishi mumkin.  Bunday 
qonunbuzar, ayniqsa, samaradorlik, kyechinmalarida  turib qolish, impulsivlik yoki 
intyellyektual pasayish oqibatida zo`ravonlikka moyil.  Alohida (ko`p sonli 
bo`lmagan) guruhdagi qonunbuzarlarni oqriqli qolati tajovuzning (ularning 
antijamoatchilik yo`nalganligi bilan kam bog’liq bo`ladigan) kutilmagan 
motivatsiyalanmagan portlashi bilan birga boradigan psixik kasallar ham tashkil 
etadi. 
NAmaliyotda, masalan, mas'uliyat choralari va jazolash turini aniqlash 
uchun tajovuzkor axloqning patologik va nopatologik shaklini farqlash muqim.  
Nopatologik shakl, qonundagiday, xulq  xafagarchiligining  qo`pol bo`lmagan 
ifodalanishi va yoqimli sharoitlarda konpyensatsiyalash layoqatida xaraktyerlanadi. 
Masalan, o`smirlarning tajovuzkor axloqi yosh ryeaktsiyasi xaraktyerini olishi va 
umuman olganda atrofdagilar bilan o`zaro munosabatni buzmachligi  mumkin. 
Patologik tajovuz esa, aksincha, zo`ravonlik axloqini tashkil etuvchi, psixik 
faoliyat va ularning  dinamikasidagi oqriqli o`zgarishlarga sabab bo`luvchi sifat 
o`zgarishlari bilan bog’liq. Patologik o`zgarishlarning quyidagi byelgilarini ajratish 
mumkin:  hissiy muqitda o`zgarish va affyektiv-yovuz ryeaktsiyalarning yuzaga 
kyelishi bilan tajovuzkor axloq; o`ch olish, xafagarchilikning qadriyatlardan 
tashqari qoyalari mavjud bo`lgan tajovuzkor axloq; asosiy byelgisi boshqa odamga 
ma'naviy azob yoki jismoniy oqriq yetkazishda ijobiy qislarni boshdan 
kyechirishda namoyon bo`ladigan mayllar muqitida, shu jumladan, sadistlik 
tajovuzi [1, 5, 8]. Masalan, patologik tajovuz qolida oddiy tanqidiy ogoqlantirish 
zulmning shunday darajasini qo`zqatishi mumkinki, unda ong buziladi va odam 
o`zini unutgan qolda qotillik sodir etadi.  
Tajovuzkorlikning alohida qolati syeriyali va tashqi jiqatdan dyeyarli 
motivatsiyalanmagan qonunga qarshi harakatni aks ettiradi.  E.Frommning [10] 
fikriga ko`ra, yovuz barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik xaraktyeriga ega, 
to`satdan va atrofdagilar qamda yaqin kishilar uchun kutilmaganda yuzaga chiqadi. 
Tajovuzning bunday shakli, muallif fikricha, aniq biologik yoki iqtisodiy 
sabablarga ega emas va ryeal insoniy muammoni tashkil etadi.   
Tajovuzning qonunga qarshi tabiati qaqidagi savolga javob byerishga intilar 
ekanlar A.Bandura va R.Uoltyer [1]  turqun antijamoatchilik axloqi bo`lgan 
o`smirlarning tiklanishi va shaxsiy xususiyatlarining ijtimoiy sharoitlarini tadqiq 
etdilar. Mualliflar fikriga ko`ra asotsial tajovuzli o`smirlar  ijtimoiy planda ancha 
muvaffaqiyatlar o`z tyengdoshlaridan aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Ular 
ko`pincha va qiyla byevosita o`z tajovuzlarini ifodalaydilar (ayniqsa, uyda). 
Mualliflar otasi bilan ijobiy munosabat o`rnatishga qodir bo`lmaslik o`qil bolalarda 

---

antijamoatchilik yo`nalishining shakllanishida qal qiluvchi omillarda biri bo`lishini 
taxmin qiladilar.  
qonunni buzuvchi tajovuzkor o`smirlar atrofdagilarga ishonmaydilar, hissiy 
boqlanib qoladigan vaziyatlardan qochadilar. Ular tyengdoshlariga kamroq 
 
xayrixoq munosabatda bo`ladilar, ko`pincha jinsiy aloqa va tajovuzni 
aralashtiradilar, tajovuzkor axloqlari uchun ayblarini dyeyarli qis qilmaydilar. Ular 
ko`p narsalarda impulsi ichki chyeklovlarga qaraganda tashqilariga bo`ysunuvchi 
kichkina bolalarni eslatadilar. Bunday o`smirlar  o`zlariga amaliy zarar 
yetkazadilar, chunki o`z harakatlari natijasida ko`ngil qo`ygan odamlaridan yanada 
ko`proq maxrum bo`ladilar va na qurmat, na ishonchni qis qilmaydigan qokimiyat 
vakillarining qattiq nazorati ostiga tushadilar.   Shu bilan birgalikda, qat'iy 
ryeglamyentlangan tashqi nazorat (qamoq) sharoitida ular o`zlarini qatto ba'zida 
ozodlikdagidan ko`ra qulayroq qis qiladilar. 
Tajovuzkor antiijtimoiy axloqning takroriy va jiddiy jazolanishi faktiga 
qaramay oqir tugatiladi, ko`p tadqiqotchilarni bunday buzqunchi dyeyarli tajribada 
o`rganishga qodir emas dyegan xulosaga olish kyeladi. Eqtimol, bu harakatdan 
kyeyin tyezda munosib jazo byerilmasligi yoki umuman jazosiz qolishlari bilan 
bog’liqdir. Tajovuz (jinoyat) ning jazosiz qolishiga bo`lgan ishonch antiijtimoiy 
axloqni quo`llab-quvvatlashda muqim rol o`ynaydi.  
Shunday qilib, tajovuzkorlik va dyelinkvyentlik zich boqlangandir. 
 
Tajovuzkor asotsial axloq umuman olganda jamiyatning turqun salbiy 
munosabatini uyqotadi va shaxs bilan uning atrofidagi odamlar o`rtasida jiddiy 
to`siq hisoblanadi. Shuni tan olish kyerakki, aniq ifodalangan tajovuzkor axloqli 
shaxsga qator ijtimoiy ta'sir sabablarining kuchi ko`pincha kam samaralidir. 
Chunki tajovuz chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarga ega, tajovuzkor axloqni ildizi 
bilan quritish, barcha ko`rinishlar bo`yicha mumkin emas.  Faqat bir nyecha 
bosqichlarda – jamiyat, oila va kichik guruhlar, shaxsning o`zida samarali ijtimoiy 
nazorat tizimini yaratish orqali uning ko`rinishlarini kamaytirish qaqidagi gapirish 
mumkin.   
Afsuski, qyech bir jamiyat zo`ravonlikning ko`rinishlaridan ozod emas. Shu 
bilan birga, tarix ko`plab misollarni biladiki, davlatning o`zi ham jinoiy harakatlar 
tashabbuskori bo`lib chiqqan.  qator davlatlar siyosatining oqibatlari Insoniyatga  
qarshi jinoyatchilik dyeb tan olindi: fashistlar tomonilan millionlab yevryey 
millatiga mansub odamlarni yo`q qilinishi, stalincha ryepryessiya va dyeportatsiya, 
turklar tomonidan armyanlarning ommaviy o`ldirilishi, chyechyenlar urushi.  
Biz dyeviant axloqning aniq turlarini yoritishni oldini olib, tajovuz va 
tajovuzkor axloqning faqat ba'zi tomonlarinigina ko`rib chiqdik. 
Ushbu mavzuni tugatib, yana bir bor ta'kidlash zarurki, tajovuz (muqabbat 
bilan bir qatorda) insoniy mavjudlikning eng turli-tuman shakllarida ishtirok etadi.  
Og`ishgan xulqning barcha asosiy turlari – dyelinkvyent, tobye va suitsidal – 
albatta, faqat tajovuzkor harakatlarning shakli va yo`nalganligi bilan farqlanuvchi 
o`z moqiyati bo`yicha barbod etuvchi axloq sifatida ko`rib chiqish mumkin.  
 
 
 

---

Nazorat savollari va vazifalar 
 quyidagi  tushunchalarning  mazmunini ochib byering va taqqoslang: 
«tajovuz», «tajovuzkor mayl», «tajovuzkorlik», «tajovuzkor axloq». 
 Tajovuzning salbiy va ijobiy ko`rinishlarini ayting. 
 Tajovuz va tajovuzkor axloqning  asosiy turlarini ayting.  
 Yosh xususiyatini inobatga olgan qolda tajovuzkor (istalmagan) axloqning 
asosiy byelgilarini sanab byering. 
 
Tajovuzkor axloqni tushuntiruvchi asosiy psixologik nazariyalarni 
kyeltiring (ushbu bo`lim va oldingi qismning 4-bo`limiga asosan).  
 Tajovuzkor axloq shakllanishining shartlari va myexanizmlari qandayq 
 Shaxs tajovuzkor axloqining paydo bo`lishi va namoyon etilishiga qarshilik 
qiluvchi sharoitlarni ifodalang.  
 Shaxsning tajovuzkor va  dyelinkvyent axloqi o`rtasidagi aloqani ochib 
byering.