160
-
d elektronli koordinatsion birikmaning barqarorligi
∆
6
,
0
qadar kamayadi.
Umuman
д
Т
2
va
Д
e
holatdagi elektronlarning soni ma`lum bo`lsa, oktaedrik koordinatsion
birikmada barqarorlikning o`zgarishini hisoblab chiqarish oson. Masalan,
д
Т
2
holatda 3
ta
-
d elektron va
Д
e
holatda 2 ta
−
d
elektron bo`lgan oktaedrik koordinatsion birikma
barqarorligining o`zgarishi quyidagicha hisoblab topiladi:
0
)
6
,
0
(
2
)
4
,
0
(
3
=
∆
⋅
−
∆
⋅
Agar 5 ta
−
d
elektron
д
Т
2
-da va 2 ta
−
d
elektron
Д
e
-da bo`lsa, u
holda
barqarorlikning o`zgarishi:
∆
=
∆
⋅
−
∆
⋅
8
,
0
6
,
0
2
4
,
0
5
ga teng bo`ladi.
Ba`zi misollarni qarab chiqaylik. Ligandlar oktaedr cho`qqilarida joylashgan
bo`lsin (2-rasm). Rasmdan ko`rinishicha ligandlar bilan
2
x
d
- va
−
y2
-
x2
d
orbitallar orasida
eng ko`p elektrostatik itarishish kuchi yuzaga chiqadi:
−
xy
d
orbitalga esa ligandlar
kamroq ta`sir ko`rsatadi. Boshqa orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi.
2-rasm.
Tetraedr shaklli koordinatsion birikmalarda ligandlar
−
xy
d
,
yz
d
- va
−
xz
d
orbitallarga eng ko`p elektrostatik qarshilik ko`rsatadi, lekin
−
−
2
2
y
x
d
va
2
z
d
-
orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi.
1-rasmda markaziy atomni o`rab turgan ligandlar hosil qilgan maydon
simmetriyasiga qarab,
−
d
orbitallarning energetik joylashishi turlicha bo`lishi aks
ettirilgan.
Kristall maydon nazariyasi koordinatsion birikmalar ligandlar biloan
markaziy ion
orasida faqat elektrostatik (ion) bog`lanish borligini nazarda tutadi. Bu nazariya
ligandlarning elektron bulutlarini markaziy ionning elektron bulutlari ma`lum darajada
qoplanishini (ya`ni kovalent bog`lanish ham borligini) hisobga olmaydi, vaholanki,
koordinatsion birikmalarni elektron paramagnit rezonans usuli (EPS) bilan tekshirishlar
ularda kovalent bog`lanish borligini ko`rsatadi. Metall ion va ligandlardan koordinatsion
zarracha hosil bo`lishida markaziy ionning
-
d orbitallarigina emas, balki
markaziy ion va
ligandlarning
−
s
va
−
p
orbitallari ham ishtirok etadi. Shu sababli keyinchalik, kristall
maydon nazariyasi elektron bulutlar bir-birini qoplanishini ham nazarga oladigan bo`ldi.
161
Ligandlar maydoni nazariyasi vujudga keldi, keyinchalik u molekulyar orbitallar
nazariyasi bilan boyitildi.
Kristall maydon nazariyasining eng katta muvaffaqiyatlaridan biri koordinatsion
birikmalarga xos bo`lgan ranglari bo`lishini izohlashdan iborat bo`ldi.
Д
e
- va
д
Т
2
-
holatlar energiyasi
orasidagi ayirma
∆
ni hisoblash uchun spektroskopik ma`lumotlardan
foydalanish mumkin. Buning uchun
hv
=
ε
tenglamaga asoslanib quyidagi formulani
yozish mumkin:
λ
A
N
hC
⋅
=
∆
bu yerda:
y
d
−
∆
va
ε
d -orbitallar energiyalari orasidagi ayirma, u kristall
maydonda kompleksning barqarorlanish energiyasi deb ataladi:
−
C
yorug`lik tezligi,
A
N -Avogadro soni,
−
λ
koordinatsion birikma yutgan nurning to`lqin
uzunligi,
−
h Plank
doimiyligi.
Misol. [Cu(NH
3
)
4
]
2+
tarkibli koordinatsion ion uchun ko’zga ko’rinadigan soxada
maksimal yutilgan nurning to’lqin uzunligi
л = 304 nm; lekin [Cu(H
2
O)
4
]
2+
ioni uchun
л
= 365 nm. Koordinatsion birikmalarning ichki sferasidagi NH
3
lar o’rnini suv(H
2
O) lar
bilan almashtirilganda kristall maydon energiyasi qanday o’zgaradi.
Do'stlaringiz bilan baham: