Kompleks birikmalar kimyosi



Download 1,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet151/191
Sana05.08.2021
Hajmi1,62 Mb.
#138840
1   ...   147   148   149   150   151   152   153   154   ...   191
Bog'liq
kompleks birikmalar kimyosi-3

 
 
Savol va topshiriqlar 
 
1.Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 
2.Kompleks birikmalarni nmlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 
3.Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 
4.YuPAK nomenklaturasi bo‘yicha ligandlar qanday nomlanadi? 
5.Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko‘rsatiladi? 
 
 
 
 
 
 
2-MAVZU. 
KOMPLEKS BIRIKMALARDA KIMYOVIY BOG‘LANISH TABIATI VA 
ULARNI TUSHUNTIRISHDA VALENT BOG‘LAR, KRISTALL MAYDONI VA 
LIGANDLAR MAYDONI NAZARIYALARI ORQALI TALQINI 2-soat 
 
Reja 
1. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog‘lanish tabiati 
2. Valent bog‘lar nazariyasi. 
3. Kristall maydoni nazariyasi. 
 
 
 
Valent bo’lanishlar nazariyasiga muvofiq, koordinatsion birikmalarda markaziy 
ion bilan ligandlar orasida donor-akseptor bog`lanish hosil bo`ladi: markaziy ion 
akseptor, ligandlar donor vazifasini bajaradi, bu nazariyada markaziy ion orbitallarining 


 
154 
gibridlanishi ham nazarda tutiladi.  Nazarda tutilibgina qolmay, hatto muhim ahamiyatga 
ham ega. Gibridlanish konsepsiyasi koordinatsion birikmalar uchun L.Poling tomonidan 
rivojlantirildi. Bu konsepsiya, koordinatsion birikmalarning struktur formulalarini valent 
bog`lanishlar usuli asosidla izohlashga imkon beradi. Misol tariqasida koordinatsion ion 
[
]
+
2
3
)
Ag(NH
  ni valent bog`lanishlar nuqtai nazaridan qarab chiqaylik. Kumush ioni 
+
Ag ning elektron konfiguratsiyasi 
[ ]
0
0
10
5
5
4
47
p
s
d
Kr
Z
=
  yoki faqat tashqi valent 
qavatni tasvirlasak:  
+
Ag
dan iborat. 
+
Ag ning valent qavatidagi to`rtta bo`sh 
katakdan faqat ikkitasi (
s
5 - bilan 1 ta 
p
5
-) elektron juftlar uchun akseptorlik vazifasini 
bajaradi. 
 
Kumush ionining 

s
5
  va bitta 

p
5
  orbitallaridan ikkita gibridlangan 

sp
 
orbital hosil bo`ladi. 
+
Ag ning bu ikkita gibrid orbitaliga ikkita ammiak molekulasi yaqin 
kelib, bu gibrid orbitallarni  
3
NH molekulalari o`zining taqsimlanmagan elektron juftlari 
ishg`ol etgan orbitallari bilan qoplaydi:  
 
 
Natijada ammiakning taqsimlanmagan elektron jufti kumush bilan azot atomi 
orasida umumlashadi, bu holat elektron jufti uchun energetik jihatdan afzalroq bo`ladi, 
bunday koordinatsion bog`lanish oddiy kovalent bog`lanishdan farq qilmaydi.  
Ikkinchi misol tariqasida 
[
]
+
2
4
3
)
Pt(NH
  uchun quyidagi mulohazani yuritish mumkin: 
)
78
(
=
Z
Pt
  atomi 
[ ]
1
9
14
6
5
4
s
d
f
Xe
, platinaning 2
+
  ioni esa: 
[ ]
0
0
0
8
14
6
6
6
5
4
d
p
s
d
f
Xe
 
tuzilishga ega. Faqat  valent qavatning o`zini yozaylik: 
0
0
8
2
6
6
5
p
s
d
Pt
+
. Bu erda 

d
5


s
6
  va ikkita 

p
6
  orbitallar o`zaro ta`sirlashib to`rtta gibrid orbital (
2
dsp ) hisobiga 
tekis kvadrat ko`rinishidagi shaklni hosil qiladi. 
  
O`zining valent qavatida juftlari hamda bo`sh orbitallari bo`lgan ligand ham 
donor, ham akseptor vazifasini bajarishi mumkin. Faraz 
qilaylik, biror metall atomida 
2
v
x
2
d

 - orbital bo`sh, 
xy
d
- orbital 
elektronlar bilan to`lgan bo`lsin. Metall atomi ammiak 
molekulalari bilan reaksiyaga kirishsin. Bu holda ammiakning 
bir juft elektron buluti bo`sh 
2
v
x
2
d

  orbital bilan qoplanadi, 
metall atomi bilan ammiakdagi azot atomi orasida bitta donor-
akseptor bog`lanish hosil bo`ladi. 


 
155 
 
Fosfin 
3
PH  molekulasida fosfor atomi erkin elektron juftlarga, hamda bo`sh 

d
 
orbitallarga ega. Agar 
2
v
x
2
d

  orbitallari bo`sh bo`lgan metall bilan 
3
PH   molekulalari 
reaksiyaga kirishadigan bo`lsa, bitta elektron juft 
3
PH  dagi 
P
 atomidan metall atomiga 
o`tadi: lekin shu vaqtning o`zida metall atomidagi 
xy
d
- orbitaldan bir juft elektron fosfor 
atomiga o`tadi. 
 
Metall atomidagi elektron juftning ligand atomiga o`tishi natijasida hosil bo`lgan 
bog`lanish donor-akseptor ko`rinishining bir turi bo`lganligi uchun uni dativ 

π
 
bog`lanish (yoki 
π
-donor bog`lanish) deb ataladi. Dativ 
π
-bog`lanish 
p
-orbitallar 
ishtirokida ham borishi mumkin. Lekin 
-orbitallar ishtirokida borgan 
π
-donor 
bog`lanish birmuncha pishiq bo`ladi. 1-jadvalda sof 
σ
-donor, sof 
π
-donor va aralash 
π
σ
,
-donor bog`lanishlar hosil qiladigan ligandlar misol tarzida keltirilgan. 
1-jadval. 
Koordinatsion birikmalarda turli xildagi dativ bog`lar hosil bo`lish ehtimolligi 
№ 
Ligandlar 
Misol 
Ligandlarning xossalari 
σ
-donor 

π
donor 

π
akseptor 
1.   
σ
-donorlik 
3
NF
NH
3
 



2.   
σ
-, 

π
donorlik 
,
,
,
,
,
2
2
O
R
ROH
O
H
OH
F


 
aminokislotalar, 
kompleksonlar 
 


3.   
σ
-, 

π
donor-lik 
(kuchsiz 
π -
akseptorlik xossalari 
bilan birga) 



2
,
,
,
S
J
Br
Cl
-
 
Se
R
S
R
SH
2
2
,
,

PO
R
2
 



4.   
σ -donor, 
π -
akseptorlik  
3
,
,
,
PR
NO
CO
CN

 



5.   
π
-donorlik,  
π
-
akseptorlik 
6
6
4
2
5
6
,
,
H
C
H
C
H
C

 



Bu jadvalning birinchi va ikkinchi tartib raqamidagi ligandlar “universal” 
ligandlar jumlasiga kiradi, chunki ular deyarlik 
π
-akseptor xossalari u qadar kuchli 
bo`lmagan barcha markaziy atomlar bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. 
3-qatordagi ligandlar, I, II va III yonaki guruhcha metallari bilan koordinatsion 
birikmalar hosil qiladi. 4- va 5-qatordagi ligandlar 
-orbitallari elektronlar bilan qisman 
yoki batamom to`lgan metallar bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. Yana shuni 


 
156 
aytib o`tish kerakki, davr ichida chapdan o`ngga o`tgan sayin ikki bir-biriga qarama-
qarshi holat namoyon bo`ladi: birinchisi, bo`sh orbitallarning soni kamayib boradi; bu 
holat metallning maksimal koordinatsion sonini kamaytiradi, binobarin koordinatsion 
birikmalar hosil bo`lishiga birmuncha chek qo`yadi; ikkinchisi –  metall atomidagi 
energetik pog`onalar chuqurlashadi, demak, markaziy ion valent orbitallarining 
energiyasi kamayib, ligandlarning energiyalariga tenglasha boradi. Natijada metall va 
ligand orasidagi bog`lanish pishiqlanib boradi. Bu ikki holat orasidagi munosabat 
shunday natijaga olib keladiki, davrlarning o`rta qismiga joylashgan elementlar eng 
yaxshi koordinatsion birikmalar hosil qiluvchilar qatoriga kiradi. Metall ionining elektron 
strukturasi 
6
d
  ga yaqin bo`lganida, ayniqsa, oktaedrik koordinatsion birikmalar ko`p 
hosil bo`ladi. 
 
Misol tariqasida, 
[
]

3
6
CoF
  va 
[
]
+
3
6
3
)
(NH
Co
  tarkibli koordinatsion ionlarning 
tuzilishini ko`rib chiqamiz: 
 
[
]

3
6
CoF
 kobalt atomida jami 27 ta elektron bor: 
2
6
2
6
2
2
4
3
3
3
2
2
1
s
d
p
s
p
s
s
7

+
3
Co
 
da esa 24  ta elektron bo`ladi: 
0
6
6
2
6
2
2
4
3
3
3
2
2
1
s
d
p
s
p
s
s
. Uning oxirgi orbitallarini 
quyidagicha tasvirlash mumkin: 
[
]
+
3
6
3
)
Co(NH
     
 
 
[
]

3
6
CoF
  tarkibli koordinatsion birikmaning hosil bo`lishida 
+
3
Co
  ionining bitta 
s
4 , 3 ta 
p
4
  va 2 ta 
d
4  orbitallari o`zaro ta`sirlashib, 6 ta yangi gibridlangan orbitalni 
hosil qiladi. 
 
Bu yangi 6 ta orbital oktaedrning cho`qqilari tomon yo`nalgan bo`ladi. Ularni 
2
3
d
sp
-gibrid orbitallar deymiz. Bu gibrid orbitallarning har biriga joylashadigan bitta 

- ioni ikkitadan elektron beradi. Jami bo`lib, 
+
3
Co
 ioni 6 ta taqsimlanmagan elektron 
juft qabul qiladi. Natijada 
[
]

3
6
CoF
  tarkibli koordinatsion ion hosil bo`ladi. Bu 
koordinatsion ion sirtqi qavat (
s4p4d
4
) orbitalarning gibridlanishi natijasida hosil 
bo`lgani uchun 
[
]

3
6
CoF
  ni sirtqi orbital koordinatsion birikmasiga kiritiladi. Bu 
koordinatsion ion tarkibida 4 ta toq elektron bor. Shuning uchun u ion paramagnit 
xossaga ega. 
 
Endi 
[
]
+
3
6
3
)
(NH
Co
 tarkibli kordinatsion ionning hosil bo`lishini ko`rib chiqamiz: 
bu ion hosil bo`lishida ham 
+
3
Co
 orbitallari gibridlanadi; bu holda 2 ta 
d
3 , bitta  s
4  va 3 
ta 
p
4
-orbitallar bir-biri bilan qo`shilib, 6 ta yangi 
3
2
sp
d
-gibrid orbitallarini hosil qiladi 


 
157 
va ularning har biriga bittadan ammiakning taqsimlanmagan elektron juftlari joylashib, 
+
3
Co
 ion 6 juft elektron qabul qiladi: 
 
 
Bunda koordinatsion ion hosil bo`lishida markaziy ionning sirtqi qavatidagi  -
 va 

p
orbitallari bilan birga ichki qavatning 
-orbitallari ishtirok etgani uchun 
[
]
+
3
6
3
)
(NH
Co
 ichki orbital komplekslar jumlasiga kiradi. Bu koordinatsion ionda birorta 
ham toq elektron yo`q. Shuning uchun bu kordinatsion ion diamagnit xossaga ega. 
 
Valent bog`lanishlar nazariyasi asosida koordinatsion birikmalarning 
reaksiyalarda ishtirok etish qobiliyatini oldindan aytish mumkin. Koordinatsion 
birikmalarning ichki sferasidagi ligandlarning eritmalarida boshqa ligandlarga (ya`ni, 
boshqa ion yoki molekulalarga) almashish tezligi koordinatsion birikmaning ichki yoki 
tashqi orbital birikmasi ekanligiga va uning tarkibidagi ichki 
-orbitallarning elektronlar 
bilan to`lgan yoki to`lmaganligiga bog`liq. 
 
Tashqi orbitalli koordinatsion birikmalarda ligandlarning markaziy ion bilan 
bog`lanishi ichki orbital koordinatsion birikmalardagiga qaraganda kuchsizroq bo`ladi. 
Shuning uchun sirtqi orbital koordinatsion ligandlarning o`rniga eritmadan boshqa ligand 
kelib almashinishi, ichki orbital koordinatsion birikmalardagiga qaraganda osonroq sodir 
bo`ladi.  
 
Agar markaziy ionning ichki 
-
orbitallari elektronlar bilan to`lmagan bo`lsa, 
bunday koordinatsion birikmalarga eritmadagi ionlardan biri qo`shimcha ligand sifatida 
joylashadi; so`ngra koordinatsion birikmaning eski ligandlaridan biri chiqib  ketadi. 
Shunday qilib, bir ligand boshqa ligandga almashinadi. Masalan, 
[
]
+
3
6
3
)
Cr(NH
  va 
[
]
+
3
6
3
)
(NH
V
 ionlari quyidagi tuzilishga ega: 
 
 
Ikkinchi ionning ichki 
-orbitallaridan biri bo`sh bo`lgani sababli bu 
koordinatsion birikmaning reaksiyaga kirishish qobiliyati 
[
]
+
3
6
3
)
Cr(NH
ionidan 
kuchliroqdir. Valent bog`lanish usuli koordinatsion birikmalarning ko`p xossalarini 
to`g`ri tushunishga imkon beradi. Lekin koordinatsion birikmalarning optik xossalarini 
izohlash va ularning stereokimyosiga oid masalalarni talqin qilish, bunday birikmalarning 
barqarorligini miqdoriy jihatdan baholash uchun yetarli imkoniyatlarga ega bo`la olmadi. 


 
158 

Download 1,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   147   148   149   150   151   152   153   154   ...   191




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish