Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva


Metallurgiya-mashinasozlik  sanoati



Download 6,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet42/114
Sana03.08.2021
Hajmi6,69 Mb.
#137685
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   114
Bog'liq
Iqtisodiy geografiya

Metallurgiya-mashinasozlik  sanoati  —  M etallurgiya  sanoat 
tarm o g ‘i  ham isha  ikkita,  y a’ni  qora  va  rangli  m etallurgiyaga 
ajratilgan  (m aktab  darsliklarida  batafsil  m a ’lum ot  berilgan). 
Q ora  m etallurgiya  tarm oghga  kiruvchi  te m ir  rudasi  50  ga 
yaqin  m am lakatlarda  qazib  olinadi.  D u nyoning  yetakchi 
m etallurgiya  m arkazlari  G ‘arbiy  Y evropa,  A Q S H ,  Rossiya  va 
Y aponiya  hisoblanadi.  Y aponiya  m etallurgiyasi  to ‘liq  im port 
tem ir  rudasiga  tayanadi.  Q ora  m etallurgiya  oxirgi  yillarda 
rivojlanayotgan 
m am lak atlar 
hisobiga 
kengayib, 
o ‘sib 
borm oqda.
Braziliya  va  H ind iston   p o ‘lat  quyish  b o ’yicha  Y evropa 
m am lakatlarini  quvib  o ‘tdi.  Rangli  m etallurgiyada  rangli  m e ­
tallar  ikkiga  og‘ir  va  yengilga  ajratiladi.  O g‘ir  rangli  m etallar 
k o ‘p  m iqd ord a  yoqilgh,  xom ashyo  va  suvni  talab  etsa,  yengil
72


rangli  m etallarga ju d a   k o ‘p  elektr-energiyasi  zarur.  M asalan,  1 
t  alyum iniy  olish  u ch u n   16-18  m ing  kvt  soat  elektro  energiya 
sarflanadi. 
Shu 
boisdan, 
alyum iniy 
ishlab 
chiqarish 
korxonalari 
arzo n  
elektroenergiya 
m anbalariga 
yaqin 
joylashtiriladi. 
A Q S H , 
Y aponiya, 
Rossiya, 
K anada, 
G erm an iy a,  N orvegiya,  Fransiya,  Italiya  asosiy  alyum iniy 
ishlab  chiqaruvchi  davlatlardir.  K o ‘p  m iqdorda  mis  qazib 
oluvchi  va  ishlab  chiqaruvchi  m am lakatlarga  C hili,  Peru, 
Z am biya, 
K ongo 
(K inshasa), 
Rossiya, 
A Q S H , 
Xitoy, 
Q ozoghston  kiradi.
Jah o n   iqtisodiyotining  yetakchi  tarm o g ‘i  m ashinasozlik 
hisoblanadi.  U nga  b archa  sanoat  m ahsulotining  1/3  to ‘g ‘ri 
keladi.  M ashinasozlikning  asosiy  tarm oqlari  tran sp o rt  m ashi- 
nasozligi  (avtom obilsozlik,  aviasozlik,  tem iry o ‘l  m ash in a- 
sozligi,  kem asozlik),  qishloq  x o ‘jaligi,  energetika,  stanoksozlik, 
priborsozlikdir. 
M ashinasozlik 
davlatlam ing 
ilm iy-texnika 
taraqqiyotini  belgilaydi,  shu  boisdan  h am   bu  tarm o q   u nd a 
band  b o ‘lganlar  va  m ahsulot  narxi  b o ‘yicha  ja h o n   sanoatida 
birinchi  o ‘rin n i  egallaydi.  D unyoda  m ashinasozlik  asosan 
to ‘rtta  regionda:  G ‘arbiy  Y evropa,  A Q S H ,  Y aponiya  va 
Sharqiy  Y evropada  rivojlangan.  Yiliga  ja h o n d a   50  m ln   d on a 
avtom obil  ishlab 
chiqariladi, 
u ning  k atta 
qism i  yengil 
avtom obillardir. 
Oxirgi 
yillarda 
A Q SH  
va 
Y aponiya 
avtom obilsozlik  b o ‘yicha  o kzining  yetakchi  m avqeini  saqlab 
kelm oqda,  y a ’ni  yiliga  22  m ln  d on a  avtom obil  ishlab 
chiqaradi.  G erm an iy a  va  F ransiya  dunyo  bozoriga  8,5  m ln 
d o na  avtom obil  yetkazib  beradi.  H ozirda  L otin  A m erikasi 
davlatlari  yiliga  2,5  m ln  d o n a  avtom obil  ishlab  chiqarish  bilan 
ushbu  davlatlarga  yetib  olishga  harakat  qilishm oqda.  «Ford», 
«D jeneral  m otors»,  «Kraysler»  (A Q SH ),  «Nissan»,  «Xonda», 
«Toyota» 
(Y aponiya); 
«Folksvagen», 
«D aym lyer- Bens» 
(G em ian iy a);  «Fiat»  (Italiya);  «Reno»  va  «Pejo-Sitroen» 
(F ransiya)  kabi  avtom obil  konsernlari  va  firm alari  dunyoga 
m ashhur. 
D unyo  kem asozligida  Y aponiya  (jah on   ishlab 
chiqarishining  52  foizi),  A Q S H ,  Janubiy  K oreya,  Rossiya, 
U kraina,  N orvegiya,  G erm aniya,  Buyuk  B ritaniya  yetakchi 
hisoblanadi.
73


Ja h o n   industriyasining  yangi  tarm o g ‘i  elektron   sanoati 
hisoblanadi. 
E lektron 
sanoati 
k o ‘pgina 
m am lakatlarda 
m ashinasozlik  san oatidan   keyin  yetakchi  o ‘ringa  chiqib  oldi. 
Bularga  O siyodagi  Singapur, 
K oreya  Respublikasi  misol 
b o ‘ladi.  E lektron  sanoati  m ashinasozlikning  eng  yangi  k o ‘p 
b ilim -ilm  
talab 
sanoat 
tarm o g ‘i 
b o ‘lib, 
ilm iy-texnika 
taraqqiyoti 
bilan 
ch am barchas 
bog‘liq, 
ilm iy-tadqiqot 
institutlari  bilan  ham korlikda  ish  olib  boradi.  A holi  va 
xo‘jalikning  aniq  hisoblash  m ashinalariga,  kom pyuterlarga, 
aloqa  apparaturalariga,  m aishiy  elektron  texnika  buyum lariga 
b o ‘lgan  ehtiyoji  k un d an -k u n g a  ortib  borm oqda.  Bugungi 
kun da  A Q S H   m urakkab  elek tron   m ashinasozlik  sanoati  o ‘ta 
taraqqiy  etg an   m am lakat  hisoblanadi.  M intaqa  dunyoda 
kom pyuter  soni  b o ‘yicha  birinch i  o ‘rin d a  turad i,  m asalan,  h ar 
100  ta   biznesm enga  50  ta  personal  kom p yu ter to ‘g‘ri  keladi.
Y aponiya  ja h o n d a   elek tron   m ashinasozlik  rivojlanish 
darajasiga  k o ‘ra  ikkinchi  o ‘rinda  turadi.  E lektro n  m ash in a­
sozlik  sanoatining  1000  ga  yaqin  korxonalari  Y aponiyadan 
tashqarida  h am   ju d a  keng  faoliyat  olib  boradi.  500  ga  yaqini 
O siyoda,  150  ga  yaqini  A Q S H da,  100  tasi  Y evropada  va 
hokazo.  Y aponiyaning  o ‘zida  yuqori  texnologiyali  ishlab 
chiqarishlar,  ya’ni  integral  sxem alar,  kom pyuterning  yangi 
avlodlarini  ishlab  chiqarish  qolgan,  xolos.  G 'a rb iy   Y evropa 
elektron   m ashinasozlik  sanoati  rivojlanishi  u ch u n   yetarli  ilmiy, 
moliyaviy,  texnik  va  boshqa  im koniyatlarga  ega  b o 'lg an  
m intaqalard an  biridir.  Bu  yerda  teleko m m un ikatsion   ap p a- 
raturalar,  hisoblash  texnikasi,  turli  elektro n  prib o rlar  ishlab 
chiqarish  keng  yo'lga  qo'yilgan.  0 ‘tgan  asm ing  80-yillarida 
Finlyandiya  va  Shvetsiyada  q u w a tli  m obil  aloqa  vositalari 
ishlab  chiqarish  korxonalari  b arpo  b o ‘ldi.  A sosan  elektron 
m ashinasozlik  san oati  G erm aniya,  F ransiya,  Buyuk  B ritaniya, 
Italiya  va  N iderlandiyada  rivojlangan  b o ‘lib,  ularga  jam i 
m in taq a  elektron   sanoati  m ahsulotining  90  foizi  to ‘g‘ri  keladi.
Y aponiya  va  A m erika  jan ubiy-sharqiy  Osiyo  m am lakatla- 
rining  qulay  geografik,  iqtisodiy  va  dem ografik  im koniyatlarini 
hisobga  olgan  h olda  XX  asm ing  80-yillarida  o'zlarining  
k o ‘pgina 
elek tro n 
m ashinasozlik 
sanoat 
korxonalarini, 
filliallarini  m azkur  m in taq ada  joylashtira  boshladi.  Bu  esa
74


ushbu  hu d u d lard a  nafaqat  sanoat  tarm o g ‘i  rivojlanishiga,  balki 
milliy  k adrlar  yetishib  chiqishiga,  ekspo rtdan   yuqori  darom ad 
olishga  im kon   berdi.
Kimyo  san o ati-elek tro en erg etik a  va  m ashinasozlik  bilan 
birga  iqtisodiyotning  m u him   b o ‘g‘ini  hisoblanadi.  K im yo 
san oatining  xom ashyo  bazasi  xilm a-xil  b o ‘lib,  eng  a w alo , 
tabiiy  xom ashyolardan  foydalaniladi.  Bularga.  tuz,  oltingugurt, 
neft,  gaz,  k o ‘m ir,  yog‘o ch   h am d a  q ato r  ishlab  chiqarish 
chiqindilari  kiradi.  K im yo  sanoati  to g 6  kim yo  (m ineral 
xom ashyo  qazib  olish),  asosiy  kim yo  (m ineral  o ‘g‘itlar, 
kislota,  soda  ishlab  chiqarish),  organik  sintez  kim yosi  (polim er 
m aterial  m ahsulotlari  u ch u n   zaru r  y arim   fabrikat  m ateriallar), 
po lim er  m ateriallar  (shinalar,  polietilen  plyonkalari)  ishlab 
chiqarishni  o ‘z  ichiga  oladi.
K im yo  sanoati  korxonalari  h a m   xuddi  m ashinasozlik 
korxonalaridagi  joylashtirish  qonuniyatiga  am al  qiladi  va 
m ashinasozlik  tarm og ‘i  singari  tarkibiga  k o ‘ra  o ‘ta  m urakkkab 
sanoat  tarm o g'id ir.  Ju m lad an ,  tog 6  kim yo  xom ashyo,  asosiy 
kim yo  iste’m olchi  va  xom ashyo,  organik  sintez  kim yo  k o 6p 
suv,  xom ashyo,  energiya  m anbalariga  yaqin  joylashtiriladi. 
K im yo  sanoati  rivojlanishiga  k o ‘ra  dunyo  m am lakatlari 
quyidagi  u ch ta  gum hga  ajratiladi.  1)  kim yo  sanoati  yuqori 
darajada  rivojlangan  m am lakatlar;  A Q S H ,  K anada,  Y aponiya, 
G 'a rb iy   Yevropa  davlatlari,  Rossiya,  U kraina,  Avstraliya, 
X itoy,  K oreya,  Singapur.
2) 
K im yo  ishlab  chiqarishi  rivojlanayotgan  davlatlar 
H indiston,  JA R.  Jazoir,  M arokko,  Liviya,  M isr,  Pokistan, 
M eksika,  E ro n ,  Turkiya,  N igeriya,  Q ozog'iston,  T urkm anis- 
tan, 
O zarbayjon, 
Filippin, 
Sharqiy  Y evropa  va  boshqa 
regionlar;
3)  K im yo  sano ati  past  darajada  rivojlangan  davlatlar 
(tropik  A trika,  O keaniya,  q ato r  M arkaziy  A m erika  davlatlari, 
N epal,  B u tan  va  boshqalar).  Shuningdek,  dunyoda  kimyo 
industriyasining  yirik  rayonlari  va  m arkazlari  h am   m ayjud, 
bularga  A Q SH dagi  Texas,  Pitsburg,  Rossiyadagi  V olgabo'yi, 
U krainadagi  D onbass,  G erm aniyadagi  R u r  va  boshqalar 
kiradi.
75


G ‘arbiy  Y evropa  kim yo  sanoatida  b an d lar  soni  A Q S H dan  
2  m arta,  Y aponiyadan  4  m arta  ko‘p.  Y evropada  A Q SH   va 
Y aponiyaga  nisbatan  sczilarli  darajada  k o ‘p  sintetik   b o ‘yoqlar, 
yuvuvchi  vositalar,  boshqa  tarm o qlar  u ch u n   zarur  b o ‘lgan 
maxsus  xim ikatlar,  plastm assa,  sintetik  kauchuk,  kim yoviy 
tolalar  ishlab  chiqariladi.  X uddi  shu nd ay   S him oliy  A m erika 
h am   dunyo  kim yo  san oati  rivojlanishiga  m unosib  hissa 
q o ‘shm oqda.  Bu  yerda  kimyo  sanoati  taraqqiyoti  u ch u n   yetarli 
shart—sharoit 
m avjud. 
M asalan, 
m intaqan in g 
to g ‘kim yo 
xom ashyosiga 
(osh 
va 
tosh 
tuzi, 
fosforit, 
neft, 
gaz, 
oltingugurt)  boyligi,  yirik  energiya  m anbalariga  egaligi,  A Q SH  
va  K an ad ada  tarm o qni  joylashtirish  u c h u n   suvning  etarliiigi. 
innovatsion  texnologiya  yaratish  va  jih o zlar  bilan  ta ’m inlash 
u ch u n  
b a q u w a t 
ilm iy-texnika 
salohiyatining 
borligi, 
m ashinasozlik  sanoati  salohiyati  va  u n in g   ishlab  chiqarish 
jihozlari  bilan  ta ’m inlash  qobiliyati  kabi  xususiyatlari.
Y aponiya  kim yo  sanoati  rivojlanishiga  ko‘ra  A Q S H dan 
keyin  ikkinchi  o 'rin d a   turadi.  Ju d a  kam   m iqd orda  m in eral- 
xom ashyo  va  yoqilg‘i  resurslariga  tayangan  hold a,  to ‘liq  neft, 
gaz,  to g‘  kim yo  xom ashyosini  im port  qftsada,  m am lak atd a 
ju d a 
b a q u w a t 
kim yo 
sanoati 
tarkib 
topgan. 
O siyoda 
yaratilayotgan 
kim yo 
sanoati 
m ahsulotining 
62 
foizi 
Y aponiyaga  to ‘g‘ri  keladi.  A m m o  oxirgi  yillarda  X itoy  va 
boshqa  industrial  davlatlarda  kim yo  sanoatining  rivojlanishi 
un ing  hissasini  kam aytirm oqda.  Biroq,  Osiyo  d un yoda  ham on 
asosiy  kim yo  m ahsulotlarini  im port  qiluvchi  region  sifatida 
qolm oqda. 
K im yo  sanoati  ja h o n   iqtisodiyotida  yetakchi 
tarm o q  b o ‘lishiga  qaram ay,  asosiy  tabiiy  m u h itn i  ifloslanti- 
ruvchi,  inson  sogMigiga  katta  xavl' tu g‘diruvchi  ishlab  chiqarish 
tarm o g‘i  b o ‘lib  qoladi.

Download 6,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   114




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish