Metallurgiya-mashinasozlik sanoati — M etallurgiya sanoat
tarm o g ‘i ham isha ikkita, y a’ni qora va rangli m etallurgiyaga
ajratilgan (m aktab darsliklarida batafsil m a ’lum ot berilgan).
Q ora m etallurgiya tarm oghga kiruvchi te m ir rudasi 50 ga
yaqin m am lakatlarda qazib olinadi. D u nyoning yetakchi
m etallurgiya m arkazlari G ‘arbiy Y evropa, A Q S H , Rossiya va
Y aponiya hisoblanadi. Y aponiya m etallurgiyasi to ‘liq im port
tem ir rudasiga tayanadi. Q ora m etallurgiya oxirgi yillarda
rivojlanayotgan
m am lak atlar
hisobiga
kengayib,
o ‘sib
borm oqda.
Braziliya va H ind iston p o ‘lat quyish b o ’yicha Y evropa
m am lakatlarini quvib o ‘tdi. Rangli m etallurgiyada rangli m e
tallar ikkiga og‘ir va yengilga ajratiladi. O g‘ir rangli m etallar
k o ‘p m iqd ord a yoqilgh, xom ashyo va suvni talab etsa, yengil
72
rangli m etallarga ju d a k o ‘p elektr-energiyasi zarur. M asalan, 1
t alyum iniy olish u ch u n 16-18 m ing kvt soat elektro energiya
sarflanadi.
Shu
boisdan,
alyum iniy
ishlab
chiqarish
korxonalari
arzo n
elektroenergiya
m anbalariga
yaqin
joylashtiriladi.
A Q S H ,
Y aponiya,
Rossiya,
K anada,
G erm an iy a, N orvegiya, Fransiya, Italiya asosiy alyum iniy
ishlab chiqaruvchi davlatlardir. K o ‘p m iqdorda mis qazib
oluvchi va ishlab chiqaruvchi m am lakatlarga C hili, Peru,
Z am biya,
K ongo
(K inshasa),
Rossiya,
A Q S H ,
Xitoy,
Q ozoghston kiradi.
Jah o n iqtisodiyotining yetakchi tarm o g ‘i m ashinasozlik
hisoblanadi. U nga b archa sanoat m ahsulotining 1/3 to ‘g ‘ri
keladi. M ashinasozlikning asosiy tarm oqlari tran sp o rt m ashi-
nasozligi (avtom obilsozlik, aviasozlik, tem iry o ‘l m ash in a-
sozligi, kem asozlik), qishloq x o ‘jaligi, energetika, stanoksozlik,
priborsozlikdir.
M ashinasozlik
davlatlam ing
ilm iy-texnika
taraqqiyotini belgilaydi, shu boisdan h am bu tarm o q u nd a
band b o ‘lganlar va m ahsulot narxi b o ‘yicha ja h o n sanoatida
birinchi o ‘rin n i egallaydi. D unyoda m ashinasozlik asosan
to ‘rtta regionda: G ‘arbiy Y evropa, A Q S H , Y aponiya va
Sharqiy Y evropada rivojlangan. Yiliga ja h o n d a 50 m ln d on a
avtom obil ishlab
chiqariladi,
u ning k atta
qism i yengil
avtom obillardir.
Oxirgi
yillarda
A Q SH
va
Y aponiya
avtom obilsozlik b o ‘yicha o kzining yetakchi m avqeini saqlab
kelm oqda, y a ’ni yiliga 22 m ln d on a avtom obil ishlab
chiqaradi. G erm an iy a va F ransiya dunyo bozoriga 8,5 m ln
d o na avtom obil yetkazib beradi. H ozirda L otin A m erikasi
davlatlari yiliga 2,5 m ln d o n a avtom obil ishlab chiqarish bilan
ushbu davlatlarga yetib olishga harakat qilishm oqda. «Ford»,
«D jeneral m otors», «Kraysler» (A Q SH ), «Nissan», «Xonda»,
«Toyota»
(Y aponiya);
«Folksvagen»,
«D aym lyer- Bens»
(G em ian iy a); «Fiat» (Italiya); «Reno» va «Pejo-Sitroen»
(F ransiya) kabi avtom obil konsernlari va firm alari dunyoga
m ashhur.
D unyo kem asozligida Y aponiya (jah on ishlab
chiqarishining 52 foizi), A Q S H , Janubiy K oreya, Rossiya,
U kraina, N orvegiya, G erm aniya, Buyuk B ritaniya yetakchi
hisoblanadi.
73
Ja h o n industriyasining yangi tarm o g ‘i elektron sanoati
hisoblanadi.
E lektron
sanoati
k o ‘pgina
m am lakatlarda
m ashinasozlik san oatidan keyin yetakchi o ‘ringa chiqib oldi.
Bularga O siyodagi Singapur,
K oreya Respublikasi misol
b o ‘ladi. E lektron sanoati m ashinasozlikning eng yangi k o ‘p
b ilim -ilm
talab
sanoat
tarm o g ‘i
b o ‘lib,
ilm iy-texnika
taraqqiyoti
bilan
ch am barchas
bog‘liq,
ilm iy-tadqiqot
institutlari bilan ham korlikda ish olib boradi. A holi va
xo‘jalikning aniq hisoblash m ashinalariga, kom pyuterlarga,
aloqa apparaturalariga, m aishiy elektron texnika buyum lariga
b o ‘lgan ehtiyoji k un d an -k u n g a ortib borm oqda. Bugungi
kun da A Q S H m urakkab elek tron m ashinasozlik sanoati o ‘ta
taraqqiy etg an m am lakat hisoblanadi. M intaqa dunyoda
kom pyuter soni b o ‘yicha birinch i o ‘rin d a turad i, m asalan, h ar
100 ta biznesm enga 50 ta personal kom p yu ter to ‘g‘ri keladi.
Y aponiya ja h o n d a elek tron m ashinasozlik rivojlanish
darajasiga k o ‘ra ikkinchi o ‘rinda turadi. E lektro n m ash in a
sozlik sanoatining 1000 ga yaqin korxonalari Y aponiyadan
tashqarida h am ju d a keng faoliyat olib boradi. 500 ga yaqini
O siyoda, 150 ga yaqini A Q S H da, 100 tasi Y evropada va
hokazo. Y aponiyaning o ‘zida yuqori texnologiyali ishlab
chiqarishlar, ya’ni integral sxem alar, kom pyuterning yangi
avlodlarini ishlab chiqarish qolgan, xolos. G 'a rb iy Y evropa
elektron m ashinasozlik sanoati rivojlanishi u ch u n yetarli ilmiy,
moliyaviy, texnik va boshqa im koniyatlarga ega b o 'lg an
m intaqalard an biridir. Bu yerda teleko m m un ikatsion ap p a-
raturalar, hisoblash texnikasi, turli elektro n prib o rlar ishlab
chiqarish keng yo'lga qo'yilgan. 0 ‘tgan asm ing 80-yillarida
Finlyandiya va Shvetsiyada q u w a tli m obil aloqa vositalari
ishlab chiqarish korxonalari b arpo b o ‘ldi. A sosan elektron
m ashinasozlik san oati G erm aniya, F ransiya, Buyuk B ritaniya,
Italiya va N iderlandiyada rivojlangan b o ‘lib, ularga jam i
m in taq a elektron sanoati m ahsulotining 90 foizi to ‘g‘ri keladi.
Y aponiya va A m erika jan ubiy-sharqiy Osiyo m am lakatla-
rining qulay geografik, iqtisodiy va dem ografik im koniyatlarini
hisobga olgan h olda XX asm ing 80-yillarida o'zlarining
k o ‘pgina
elek tro n
m ashinasozlik
sanoat
korxonalarini,
filliallarini m azkur m in taq ada joylashtira boshladi. Bu esa
74
ushbu hu d u d lard a nafaqat sanoat tarm o g ‘i rivojlanishiga, balki
milliy k adrlar yetishib chiqishiga, ekspo rtdan yuqori darom ad
olishga im kon berdi.
Kimyo san o ati-elek tro en erg etik a va m ashinasozlik bilan
birga iqtisodiyotning m u him b o ‘g‘ini hisoblanadi. K im yo
san oatining xom ashyo bazasi xilm a-xil b o ‘lib, eng a w alo ,
tabiiy xom ashyolardan foydalaniladi. Bularga. tuz, oltingugurt,
neft, gaz, k o ‘m ir, yog‘o ch h am d a q ato r ishlab chiqarish
chiqindilari kiradi. K im yo sanoati to g 6 kim yo (m ineral
xom ashyo qazib olish), asosiy kim yo (m ineral o ‘g‘itlar,
kislota, soda ishlab chiqarish), organik sintez kim yosi (polim er
m aterial m ahsulotlari u ch u n zaru r y arim fabrikat m ateriallar),
po lim er m ateriallar (shinalar, polietilen plyonkalari) ishlab
chiqarishni o ‘z ichiga oladi.
K im yo sanoati korxonalari h a m xuddi m ashinasozlik
korxonalaridagi joylashtirish qonuniyatiga am al qiladi va
m ashinasozlik tarm og ‘i singari tarkibiga k o ‘ra o ‘ta m urakkkab
sanoat tarm o g'id ir. Ju m lad an , tog 6 kim yo xom ashyo, asosiy
kim yo iste’m olchi va xom ashyo, organik sintez kim yo k o 6p
suv, xom ashyo, energiya m anbalariga yaqin joylashtiriladi.
K im yo sanoati rivojlanishiga k o ‘ra dunyo m am lakatlari
quyidagi u ch ta gum hga ajratiladi. 1) kim yo sanoati yuqori
darajada rivojlangan m am lakatlar; A Q S H , K anada, Y aponiya,
G 'a rb iy Yevropa davlatlari, Rossiya, U kraina, Avstraliya,
X itoy, K oreya, Singapur.
2)
K im yo ishlab chiqarishi rivojlanayotgan davlatlar
H indiston, JA R. Jazoir, M arokko, Liviya, M isr, Pokistan,
M eksika, E ro n , Turkiya, N igeriya, Q ozog'iston, T urkm anis-
tan,
O zarbayjon,
Filippin,
Sharqiy Y evropa va boshqa
regionlar;
3) K im yo sano ati past darajada rivojlangan davlatlar
(tropik A trika, O keaniya, q ato r M arkaziy A m erika davlatlari,
N epal, B u tan va boshqalar). Shuningdek, dunyoda kimyo
industriyasining yirik rayonlari va m arkazlari h am m ayjud,
bularga A Q SH dagi Texas, Pitsburg, Rossiyadagi V olgabo'yi,
U krainadagi D onbass, G erm aniyadagi R u r va boshqalar
kiradi.
75
G ‘arbiy Y evropa kim yo sanoatida b an d lar soni A Q S H dan
2 m arta, Y aponiyadan 4 m arta ko‘p. Y evropada A Q SH va
Y aponiyaga nisbatan sczilarli darajada k o ‘p sintetik b o ‘yoqlar,
yuvuvchi vositalar, boshqa tarm o qlar u ch u n zarur b o ‘lgan
maxsus xim ikatlar, plastm assa, sintetik kauchuk, kim yoviy
tolalar ishlab chiqariladi. X uddi shu nd ay S him oliy A m erika
h am dunyo kim yo san oati rivojlanishiga m unosib hissa
q o ‘shm oqda. Bu yerda kimyo sanoati taraqqiyoti u ch u n yetarli
shart—sharoit
m avjud.
M asalan,
m intaqan in g
to g ‘kim yo
xom ashyosiga
(osh
va
tosh
tuzi,
fosforit,
neft,
gaz,
oltingugurt) boyligi, yirik energiya m anbalariga egaligi, A Q SH
va K an ad ada tarm o qni joylashtirish u c h u n suvning etarliiigi.
innovatsion texnologiya yaratish va jih o zlar bilan ta ’m inlash
u ch u n
b a q u w a t
ilm iy-texnika
salohiyatining
borligi,
m ashinasozlik sanoati salohiyati va u n in g ishlab chiqarish
jihozlari bilan ta ’m inlash qobiliyati kabi xususiyatlari.
Y aponiya kim yo sanoati rivojlanishiga ko‘ra A Q S H dan
keyin ikkinchi o 'rin d a turadi. Ju d a kam m iqd orda m in eral-
xom ashyo va yoqilg‘i resurslariga tayangan hold a, to ‘liq neft,
gaz, to g‘ kim yo xom ashyosini im port qftsada, m am lak atd a
ju d a
b a q u w a t
kim yo
sanoati
tarkib
topgan.
O siyoda
yaratilayotgan
kim yo
sanoati
m ahsulotining
62
foizi
Y aponiyaga to ‘g‘ri keladi. A m m o oxirgi yillarda X itoy va
boshqa industrial davlatlarda kim yo sanoatining rivojlanishi
un ing hissasini kam aytirm oqda. Biroq, Osiyo d un yoda ham on
asosiy kim yo m ahsulotlarini im port qiluvchi region sifatida
qolm oqda.
K im yo sanoati ja h o n iqtisodiyotida yetakchi
tarm o q b o ‘lishiga qaram ay, asosiy tabiiy m u h itn i ifloslanti-
ruvchi, inson sogMigiga katta xavl' tu g‘diruvchi ishlab chiqarish
tarm o g‘i b o ‘lib qoladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |