Mavzu bo‘yicha savollar
1. X alqaro m eh n at taqsim oti nim a va uning turlari?
2. D unyo davlatlari iqtisodiy rivojlanishiga koT a n ech ta
gum hga ajratiladi?
3. X alqaro m eh n at taqsim otining m anfaatli tom on lari
n im alam i o ‘z ichiga oladi?
4. X alqaro m e h n at taqsim oti vujudga kelishidagi m u h im
om illar?
5. Jah o n
x o ‘jaligida
hud ud nin g
o ‘zlashtirilganlik va
o ‘rganilganlik darajasi; tran spo rt om ilining roli qanday?
6. D em ografik om il (aholi soni, m eh n at resurslari va
un ing sifat darajasi, urbanizatsiya) xo‘jalik tarm oq lari rivoj
lanishida va joylanishida qanday aham iyatga ega
67
2 .
Dunyo sanoati
Jah o n xalq xo‘jaligida sanoat tarm og‘i yetakchi aham iyat
kasb etadi. C hunki, u iqtisodiyotning h am m a tarm oqlari
shakllanishiga, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi ishlab cliiqarishiga,
tran spo rtn in g b archa turlariga, zam onaviy telekom m unikatsiya
tizim lariga to ‘g‘ridan to ‘g‘ri va kuchli ta ’sir etadi. D unyo
sano at tarm og‘ida bugungi kunda 350 m illiondan ortiq kishi
xizm at
qiladi,
bu
ja h o n
qishloq
xo‘jaligi
tarm o g ‘ida
ishlayotganlarga nisbatan 3 barobarga kam degani. M oddiy
ishlab chiqarishning asosi hisoblangan sano at tarm og ‘i ikkiga
b o ‘linadi:
qazib
oluvchi
va
qayta
ishlovchi.
M azkur
tarm o qlardan qazib oluvchi (qora va rangli m etallar, ko‘m ir,
torf, tabiiy gaz, neft, slanets va b.) birlam chi aham iyatga ega,
qayta ishlovchi tarm o q lar esa ikkilam chi tarm o q lar b o ‘lib, har
ikkalasining h am hozirda um u m iy dunyo iqtisodiyotida
ulushining kam ayib borishi xosdir. F aq at, ikkilam chi, y a ’ni
qayta ishlovchi ta rm o q lam in g qazib oluvchi tarm oqlarga
nisbatan ja h o n iqtisodiyotiga q o ‘shayotgan hissasida kam ayish
biroz
sekinroq kechm oqda.
J a h o n sanoat
rivojlanisliida
yetakchi tarm o q lar yoqilg‘i-energetika, m ashinasozlik, kim yo,
oziq-ovqat, yengil, yog‘o ch n i qayta ishlash, m etallurgiyadir.
1951—1980-yillarda dunyo sanoat tarm o g ‘ining o ‘rtach a
o ‘sish su r’ati rivojlangan davlatlarda 4,2 foizni, 1981-1998-
yillarda 2,3 foizni, rivojlanayotgan davlatlarda esa, m os
ravishda, 6,1 va 5,4 foizni tashkil etgan. 1900-2000-yillarda
ja h o n san o at ishlab chiqarishi 26 m artaga ortdi. Bu, G ‘arbiy
Y evropaning rivojlangan davlatlarida 22 m artaga, rivojlana
yotgan davlatlarda esa 62 m artaga teng b o ‘ldi. Ayni shu
davrda, sanoat ishlab chiqarishi hajm i A Q S H da-23, K anadada
— 90, X itoyda — 106, Braziliyada - 125 m artaga k o ‘paydi.
A m m o shunga qaram asdan, ja h o n sanoat ishlab chiqarishining
56 foizdan k o ‘pi G ‘arbning rivojlangan davlatlari hissasiga
to ‘g‘ri keladi.
D unyo iqtisodiyotining asosini yoqilg‘i-energetika kom p-
leksi (Y O EK ) va uning u ch ta b o ‘g ‘ini, y a’ni, a). Yoqilgi
energetika resurslarini qazib olish, b). R esurslam i qazib
olingan jo y id an iste’m ol joyiga yetkazish, v). E lek tr va yoqilg‘i
68
energiyalarini ishlab chiqarishni tashkil etadi. Iste ’m olda
birlam chi energoresurslarga neft, gaz, k o lm ir, yadro va qayta
tiklanadigan energiya turlari kiradi. B irlam chi energoresurslar
iste’m oli va ishlab chiqarishida neftning hissasi 42 foiz, tabiiy
gazniki 25 foiz, k o ‘m ir 28 foiz, ato m elektrostansiyasiniki 2,3
foiz, gidroelektrostansiyasiniki 3,3 foizga teng. Jum lad an, k o ‘-
m ir sanoati dunyoning 70 d an ortiq davlatlarida turli darajada
rivojlangan. Yillik k o ‘m ir qazib olish 5 m lrd to n n a d an ortadi,
sh u n d an qazib ohshning yarm i beshta davlatlarga t o ‘g‘ri
keladi: X itoy (qazib ohsh hajm iga ko‘ra birinch i o 'rin d a ),
A Q S H , Rossiya, G erm an iya va Avstrahya. B ulardan tashqari,
k o ‘m ir qazib oluvchi yirik o ‘nlik davlatlarga H indiston,
Polsha, JA R , U kraina va Q ozog‘iston h am kiradi. K o ‘m im in g
asosiy qismi qazib olin ay otg an davlatlam ing o ‘zida iste’m ol
qilinadi. Atigi,
10 foizgina dunyo eksportiga chiqariladi.
C hetga chiqarilayotgan k o h n ir Avstraliya, A Q S H , JAR,
H in d isto n va X itoydan G ‘arbiy Jah o n d a to shk o‘m ir va
q o ‘ng‘ir ko‘m irni qazib olish va iste’m ol qilish hajm i
b irm u n ch a kam ayib borm oqda. Bu u larning geologik zaxirasi
bilan u m u m an bog‘liq em as. C h un ki, aksariyat tarqalgan
m ineral yoqilg‘i turlarida q attiq turdagi yoqilghning geologik
zaxirasi 90 foizni tashkil etadi. H ozirgi davrda qazib olish
darajasidan kelib chiqsa, u ning zaxirasi b ir n ech a yuz yillarga
bem alol yetadi. N eft va gazniki 10 foizdan h am kam , u larning
zaxirasi 10 yilga, yaxshi foydalanilsa 100-150 yilga etadi xolos.
A holi va x o ‘jalikning birlam chi yoqilg‘i turlariga b o ‘lgan talabi
hali yetarlicha qondirilm ayapti. Shu boisdan, h am tabiiy
m uhitga katta zarar yetkazilishga q aram asdan, ju d a k o ‘p
m iqdorda qazib olinayotgan b ir paytda neftning narxi yildan-
yilga ortib borm oqda.
N eft sanoati dunyoning 80 d an ortiq davlatlarida keng
rivojlangan. Yiliga 3,7 m lrd to n n a va u n d a n k o ‘p neft qazib
o linm oqda. Saudiya A rabistoni (1 o ‘rind a) dunyoda qazib
olinayotgan neftning 15 foizini berm oqda. U m u m a n olganda,
F o rs k o ‘rfazidagi beshta davlatga yer yuzida qazib olinayotgan
n eftning
(Saudiya
A rabiston,
Q uvayt,
Birlashgan
Arab
A m irligi, Iroq , E ron) 25 foizi, O PE K ga a ’zo davlatlarga esa
40 foizi to ‘g‘ri keladi. S anoat jih a td a n rivojlangan davlatlar
69
A Q SH bilan birgalikda barcha yer sharidagi neftning 25 foizini
qazib olishm oqda. D unyodagi qazib olinayotgan neftning 10
foizi M D H g a kiruvchi m am lakatlarga tegishli. Oxirgi yillarda
rivojlangan davlatlarda neft qazib olish hajm i kam aygan. Bu
asosan A Q S H va Buyuk B ritaniyada neft qazib olish qisqarishi
bilan b o g iiq , vaholanki, A Q SH d unyoda neftning katta
zaxiralariga ega m am lakat hisoblanadi. A m m o shunga q a ra
m asdan, ja h o n d a barcha iste ’m ol qilinayotgan neftning 52
foizini im po rt qiladi. Asosiy neft im port qiluvchi m am lak at
larga
Y aponiya,
A Q S H ,
G 'a rb iy
Y evropa
va
K oreya
Respublikasi kiradi. E ksport qiluvchi davlatlar esa O P E K
a ’zolari, Rossiya, X itoy hisoblanadi.
Jah o n d a 2,4 m lrd m 3 tabiiy gaz qazib olinadi. Asosiy gaz
qazib
oluvchi
davlatlarga
Rossiya.
A Q S H ,
K anada,
N iderlandiya, Buyuk Britaniya, Jazoir, Iro q kiradi. Jam i bo 'lib
dunyoda 60 d a n o rtiq davlatlarda gaz qazib olinadi. Tabiiy
gazning tarqalishiga k o ‘ra ham da kelgusidagi zaxirasi b o 'y ich a
Rossiya yetakchi hisoblanadi. Rossiya katta gaz zaxirasiga ega
bo'lishiga qaram ay, qazib olinayotgan gazning 40 foizga
yaqinini
chetga
chiqaradi.
V aholanki,
bu
ko 'rsatk ich
K anadada-47 foiz, N iderlandiyada - 49, Jazoirda - 62,
N orvegiyada-87 foizga teng.
Y oqilg'i-energetika kom pleksining m u h im b o 'g 'in i ato m
energiyasidir. Bugungi kunda ko 'pg ina davlatlar yadro yoqilg'i
resurslariga ega. B ulardan u ra n rudasining yirik konlari JA R,
Avstraliya, A Q S H ,
Rossiya,
K anada,
N iger,
N am ibiya,
Fransiyada joylashgan. U ra n rudalari G ab o n , Shvetsiya,
A rgentina, Braziliya, K olum biya, Paragvay, Ekvador, Ispaniya
va boshqa q ato r davlatlarda h a m qazib olinm oqda. B undan
tashqari dunyoning 20 d a n ortiq m am lakatida uran rudasi
qazib olinadi.
XX asrga kelib energiya resurslari k o 'm ir, neft va tabiiy
gaz bilan birgalikda n o an 'an av iy energiya m anbalaridan, yadro
va suv resurslaridan keng foydalanish yo'lga qo'yildi. Jah o n
sanoat ishlab chiqarishida n o a n ’anaviy energiya m anbalaridan
foydalanish m uam m osi m u h im o ‘rin tu tadi. N o a n ’anaviy
energiya
m anbalariga
dengiz
va
okean
toT qinlaridan
olinadigan energiya, sham ol energiyasi, yerning geoterm al
70
energiyasi, bu hozirda dunyoning 90 ta m am lakatida m ayjud,
uch inchisi quyosh energiyasi. Jum lad an. quyoshdan yerga
tushayotgan 0.01 foiz energiya, energiya resurslariga b o ‘lgan
barch a ehtiyojni ta ’m inlagan b o ‘lardi.
Elektroenergetika olishga asoslangan q u w a tli elek tro stan -
siyalar tezlik bilan o ‘sm oqda. Asosiy elektroenergiyani (60
foiz) neft, gaz, k o 'm ir, yonuvchi slanesga tayanadigan issiqlik
elektrostansiyalari (IE S ) beradi. G idroelektrostansiyalar 20
foiz, ato m elektrostansiyalari 17 foiz, n o a n ’anaviy elektr
energiya
m anbalari
3
foiz
elektr energiyani berishadi.
G erm aniya, Polsha, JA R . U kraina, Belarussiya, D aniya,
G retsiya, N iderlandiya. Italiyada asosiy elektroenergiya IE S -
lard an olinadi. Boshqa davlatlar energobalansida A E S lam ing
h am hissasi bor. M asalan, Fransiyada b archa elek tro en er-
giyaning 75 foizi, Belgiya va Y aponiyada esa yarm i AESga
to ‘g ‘ri keladi. D uny od a yillik elektroenergiya ishlab chiqarish
12 trln kv t/soatd an oshib ketdi. Asosiy yirik elektroenergiya
ishlab chiqarish A Q S H (25 foiz), Rossiya, Y aponiya, Xitoy,
G erm aniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, K anada, Italiya,
Braziliya, N orvegiya, H indistonda y o ‘lga q o ‘yilgan.
0 ‘tgan asm ing 60-80 yillarida ato m energetikasi tezlik
bilan rivojlandi. 80-yillarning oxirida du nyoda 335 ta ato m
reaktorlari 300 m ln kvt quvvat bilan ishlar edi. 1999 yilda
dunyoning 28 ta davlatida 351 gvt quvvatiga ega 434 ta
A ESning energoblokida energiya ishlab chiqarilgan. A Q SH
(quvvati 85 m ln kvtga yaqin), Fransiya (50 m ln kvt),
Y aponiya (bu yerda 43 ato m reaktorlari um um iy quvvati 35
m ln kvt bilan ish olib boradi), G erm aniya, Rossiya, Shvetsiya,
Ispaniya, U k raina, Q ozoghston. A rm aniston, Braziliya, C hili,
A rgentina,
Peru,
Urugvay,
K uba,
Belgiya,
Finlyandiya,
N iderlandiya. Buyuk Britaniya, Bolgariya, JA R, H in diston ,
Pokiston, Litva, Sloveniya va boshqa q ato r davlatlarda atom
elektr stansiyalari ishlab turibdi. A ESlarga qiziqish L otin
A m erikasi, janubiy, jan ub iy-sh arqiy Osiyo davlatlarida h am o n
yuqori. A ksariyat, Y evropa davlatlarida esa aksincha, h atto
1998-yil
1-iyulda Shvetsiyada «Barsebek» A ESi o ‘z ish
faoliyatini to ‘xtatgan. K o‘pgina m am lakatlarda gidroenergetika
tarm o g ‘i rivojlanib borm oqda. B unday davlatlarga yevropadagi
71
Avstriya (ishlab chiqarilayotgan barcha elektroenergiyaning
2 /3 qism ini beradi), Portugaliya (40 % ), Lyuksem burg (58 % ),
Shveytsariya (70 % ), N orvegiya (99 %) kiradi.
L otin
A m erikasi
m am lakatlari
energetika
x o ‘jaligida
G E S lar asosiy rol o ‘ynaydi. M asalan, Braziliyada ishlab c h i
qarilayotgan barcha elektroenergiyaning 80 foizini, S urinam da
75 foiz, K olum biyada 70 foiz, P eru, C hili, B oliviyada 50-55
foizini G E S lar beradi. Y uqorida ta'k id lan ganidek, k o ‘pgina
davlatlarda n o a n ’anaviy energiya m anbalaridan foydalanish
keng y o ig a q o ‘yilm oqda. X itoy, Fransiya, K anada, A Q SH ,
Rossiyada to ‘lqin energiyasidan foydalanish rivojlangan b o is a ,
sham oldan energiya olish A Q S H , Belgiya, N iderlandiya,
Rossiya, Y aponiyada keng yo'lga
q o ‘yilgan.
G eo term al
energiya ishlab chiqarish m anbalari A Q S H , M eksika, Islan
diya, Italiya, Y aponiya, V engriya, Rossiya, F ilippin, Yangi
Zelandiya, M arkaziy A m erikada y o ‘lga q o ‘yilgan. Energiya
resurslari va ulard an foydalanishda birlam chi energiya m an b a
lari neft, k o ‘m ir, gaz, yadro yoqilg‘isi, n o a n ’anaviy energiya
m anbalariga talab oshib boraveradi. J a h o n iqtisodiyoti instituti
olim larining prognoziga k o 'ra 1995-2015-yillarda birlam chi
energiya m anbalari iste’m oli 1,7 m artaga ortishi m um kin. A k
sincha, iste’m olda neftning hissasi kam ayib, gazniki o ‘sishi,
k o ‘m im iki
esa
hozirgi
m iqdorda
saqlanib
qolinishi
kutilm oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |