Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva



Download 6,69 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/114
Sana03.08.2021
Hajmi6,69 Mb.
#137685
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   114
Bog'liq
Iqtisodiy geografiya

Mavzu  bo‘yicha  savollar
1.  X alqaro  m eh n at  taqsim oti  nim a  va  uning  turlari?
2.  D unyo  davlatlari  iqtisodiy  rivojlanishiga  koT a  n ech ta 
gum hga  ajratiladi?
3.  X alqaro  m eh n at  taqsim otining  m anfaatli  tom on lari 
n im alam i  o ‘z  ichiga  oladi?
4.  X alqaro  m e h n at  taqsim oti  vujudga  kelishidagi  m u h im  
om illar?
5.  Jah o n  
x o ‘jaligida 
hud ud nin g 
o ‘zlashtirilganlik  va 
o ‘rganilganlik  darajasi;  tran spo rt  om ilining  roli  qanday?
6.  D em ografik  om il  (aholi  soni,  m eh n at  resurslari  va 
un ing  sifat  darajasi,  urbanizatsiya)  xo‘jalik  tarm oq lari  rivoj­
lanishida  va joylanishida  qanday  aham iyatga  ega
67


2 . 
Dunyo  sanoati
Jah o n   xalq  xo‘jaligida  sanoat  tarm og‘i  yetakchi  aham iyat 
kasb  etadi.  C hunki,  u  iqtisodiyotning  h am m a  tarm oqlari 
shakllanishiga,  ayniqsa,  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  cliiqarishiga, 
tran spo rtn in g  b archa  turlariga,  zam onaviy  telekom m unikatsiya 
tizim lariga  to ‘g‘ridan  to ‘g‘ri  va  kuchli  ta ’sir  etadi.  D unyo 
sano at  tarm og‘ida  bugungi  kunda  350  m illiondan  ortiq  kishi 
xizm at 
qiladi, 
bu 
ja h o n  
qishloq 
xo‘jaligi 
tarm o g ‘ida 
ishlayotganlarga  nisbatan  3  barobarga  kam   degani.  M oddiy 
ishlab  chiqarishning  asosi  hisoblangan  sano at  tarm og ‘i  ikkiga 
b o ‘linadi: 
qazib 
oluvchi 
va 
qayta 
ishlovchi. 
M azkur
tarm o qlardan  qazib  oluvchi  (qora  va  rangli  m etallar,  ko‘m ir, 
torf,  tabiiy  gaz,  neft,  slanets  va  b.)  birlam chi  aham iyatga  ega, 
qayta  ishlovchi  tarm o q lar  esa  ikkilam chi  tarm o q lar  b o ‘lib,  har 
ikkalasining  h am   hozirda  um u m iy   dunyo  iqtisodiyotida 
ulushining  kam ayib  borishi  xosdir.  F aq at,  ikkilam chi,  y a ’ni 
qayta  ishlovchi  ta rm o q lam in g   qazib  oluvchi  tarm oqlarga 
nisbatan  ja h o n   iqtisodiyotiga  q o ‘shayotgan  hissasida  kam ayish 
biroz 
sekinroq  kechm oqda. 
J a h o n   sanoat 
rivojlanisliida 
yetakchi  tarm o q lar  yoqilg‘i-energetika,  m ashinasozlik,  kim yo, 
oziq-ovqat,  yengil,  yog‘o ch n i  qayta  ishlash,  m etallurgiyadir.
1951—1980-yillarda  dunyo  sanoat  tarm o g ‘ining  o ‘rtach a 
o ‘sish  su r’ati  rivojlangan  davlatlarda  4,2  foizni,  1981-1998- 
yillarda  2,3  foizni,  rivojlanayotgan  davlatlarda  esa,  m os 
ravishda,  6,1  va  5,4  foizni  tashkil  etgan.  1900-2000-yillarda 
ja h o n   san o at  ishlab  chiqarishi  26  m artaga  ortdi.  Bu,  G ‘arbiy 
Y evropaning  rivojlangan  davlatlarida  22  m artaga,  rivojlana­
yotgan  davlatlarda  esa  62  m artaga  teng  b o ‘ldi.  Ayni  shu 
davrda,  sanoat  ishlab  chiqarishi  hajm i  A Q S H da-23,  K anadada 
—  90,  X itoyda  —  106,  Braziliyada  -  125  m artaga  k o ‘paydi. 
A m m o  shunga  qaram asdan,  ja h o n   sanoat  ishlab  chiqarishining 
56  foizdan  k o ‘pi  G ‘arbning  rivojlangan  davlatlari  hissasiga 
to ‘g‘ri  keladi.
D unyo  iqtisodiyotining  asosini  yoqilg‘i-energetika  kom p- 
leksi  (Y O EK )  va  uning  u ch ta  b o ‘g ‘ini,  y a’ni,  a).  Yoqilgi 
energetika  resurslarini  qazib  olish,  b).  R esurslam i  qazib 
olingan jo y id an   iste’m ol joyiga  yetkazish,  v).  E lek tr  va  yoqilg‘i
68


energiyalarini  ishlab  chiqarishni  tashkil  etadi.  Iste ’m olda 
birlam chi  energoresurslarga  neft,  gaz,  k o lm ir,  yadro  va  qayta 
tiklanadigan  energiya  turlari  kiradi.  B irlam chi  energoresurslar 
iste’m oli  va  ishlab  chiqarishida  neftning  hissasi  42  foiz,  tabiiy 
gazniki  25  foiz,  k o ‘m ir  28  foiz,  ato m   elektrostansiyasiniki  2,3 
foiz,  gidroelektrostansiyasiniki  3,3  foizga  teng.  Jum lad an,  k o ‘- 
m ir  sanoati  dunyoning  70  d an   ortiq  davlatlarida  turli  darajada 
rivojlangan.  Yillik  k o ‘m ir  qazib  olish  5  m lrd  to n n a d an   ortadi, 
sh u n d an   qazib  ohshning  yarm i  beshta  davlatlarga  t o ‘g‘ri 
keladi:  X itoy  (qazib  ohsh   hajm iga  ko‘ra  birinch i  o 'rin d a ), 
A Q S H ,  Rossiya,  G erm an iya  va  Avstrahya.  B ulardan  tashqari, 
k o ‘m ir  qazib  oluvchi  yirik  o ‘nlik  davlatlarga  H indiston, 
Polsha,  JA R ,  U kraina  va  Q ozog‘iston  h am   kiradi.  K o ‘m im in g 
asosiy  qismi  qazib  olin ay otg an   davlatlam ing  o ‘zida  iste’m ol 
qilinadi.  Atigi, 
10  foizgina  dunyo  eksportiga  chiqariladi. 
C hetga  chiqarilayotgan  k o h n ir  Avstraliya,  A Q S H ,  JAR, 
H in d isto n   va  X itoydan  G ‘arbiy  Jah o n d a  to shk o‘m ir  va 
q o ‘ng‘ir  ko‘m irni  qazib  olish  va  iste’m ol  qilish  hajm i 
b irm u n ch a  kam ayib  borm oqda.  Bu  u larning  geologik  zaxirasi 
bilan  u m u m an   bog‘liq  em as.  C h un ki,  aksariyat  tarqalgan 
m ineral  yoqilg‘i  turlarida  q attiq  turdagi  yoqilghning  geologik 
zaxirasi  90  foizni  tashkil  etadi.  H ozirgi  davrda  qazib  olish 
darajasidan  kelib  chiqsa,  u ning  zaxirasi  b ir  n ech a  yuz  yillarga 
bem alol  yetadi.  N eft  va  gazniki  10  foizdan  h am   kam ,  u larning 
zaxirasi  10  yilga,  yaxshi  foydalanilsa  100-150  yilga  etadi  xolos. 
A holi  va  x o ‘jalikning  birlam chi  yoqilg‘i  turlariga  b o ‘lgan  talabi 
hali  yetarlicha  qondirilm ayapti.  Shu  boisdan,  h am   tabiiy 
m uhitga  katta  zarar  yetkazilishga  q aram asdan,  ju d a   k o ‘p 
m iqdorda  qazib  olinayotgan  b ir  paytda  neftning  narxi  yildan- 
yilga  ortib  borm oqda.
N eft  sanoati  dunyoning  80  d an   ortiq   davlatlarida  keng 
rivojlangan.  Yiliga  3,7  m lrd   to n n a   va  u n d a n   k o ‘p   neft  qazib 
o linm oqda.  Saudiya  A rabistoni  (1  o ‘rind a)  dunyoda  qazib 
olinayotgan  neftning  15  foizini  berm oqda.  U m u m a n   olganda, 
F o rs  k o ‘rfazidagi  beshta  davlatga  yer  yuzida  qazib  olinayotgan 
n eftning 
(Saudiya 
A rabiston, 
Q uvayt, 
Birlashgan 
Arab 
A m irligi,  Iroq ,  E ron)  25  foizi,  O PE K ga  a ’zo  davlatlarga  esa 
40  foizi  to ‘g‘ri  keladi.  S anoat  jih a td a n   rivojlangan  davlatlar
69


A Q SH   bilan  birgalikda  barcha  yer  sharidagi  neftning  25  foizini 
qazib  olishm oqda.  D unyodagi  qazib  olinayotgan  neftning  10 
foizi  M D H g a  kiruvchi  m am lakatlarga  tegishli.  Oxirgi  yillarda 
rivojlangan  davlatlarda  neft  qazib  olish  hajm i  kam aygan.  Bu 
asosan A Q S H   va  Buyuk  B ritaniyada  neft  qazib  olish  qisqarishi 
bilan  b o g iiq ,  vaholanki,  A Q SH   d unyoda  neftning  katta 
zaxiralariga  ega  m am lakat  hisoblanadi.  A m m o  shunga  q a ra ­
m asdan,  ja h o n d a   barcha  iste ’m ol  qilinayotgan  neftning  52 
foizini  im po rt  qiladi.  Asosiy  neft  im port  qiluvchi  m am lak at­
larga 
Y aponiya, 
A Q S H , 
G 'a rb iy  
Y evropa 
va 
K oreya 
Respublikasi  kiradi.  E ksport  qiluvchi  davlatlar  esa  O P E K  
a ’zolari,  Rossiya,  X itoy  hisoblanadi.
Jah o n d a  2,4  m lrd  m 3  tabiiy  gaz  qazib  olinadi.  Asosiy  gaz 
qazib 
oluvchi 
davlatlarga 
Rossiya. 
A Q S H , 
K anada, 
N iderlandiya,  Buyuk  Britaniya,  Jazoir,  Iro q   kiradi.  Jam i  bo 'lib 
dunyoda  60  d a n   o rtiq   davlatlarda  gaz  qazib  olinadi.  Tabiiy 
gazning  tarqalishiga  k o ‘ra  ham da  kelgusidagi  zaxirasi  b o 'y ich a 
Rossiya  yetakchi  hisoblanadi.  Rossiya  katta  gaz  zaxirasiga  ega 
bo'lishiga  qaram ay,  qazib  olinayotgan  gazning  40  foizga 
yaqinini 
chetga 
chiqaradi. 
V aholanki, 
bu 
ko 'rsatk ich  
K anadada-47  foiz,  N iderlandiyada  -  49,  Jazoirda  -  62, 
N orvegiyada-87  foizga  teng.
Y oqilg'i-energetika  kom pleksining  m u h im   b o 'g 'in i  ato m  
energiyasidir.  Bugungi  kunda  ko 'pg ina  davlatlar  yadro  yoqilg'i 
resurslariga  ega.  B ulardan  u ra n   rudasining  yirik  konlari  JA R, 
Avstraliya,  A Q S H , 
Rossiya, 
K anada, 
N iger, 
N am ibiya, 
Fransiyada  joylashgan.  U ra n   rudalari  G ab o n ,  Shvetsiya, 
A rgentina,  Braziliya,  K olum biya,  Paragvay,  Ekvador,  Ispaniya 
va  boshqa  q ato r  davlatlarda  h a m   qazib  olinm oqda.  B undan 
tashqari  dunyoning  20  d a n   ortiq   m am lakatida  uran  rudasi 
qazib  olinadi.
XX  asrga  kelib  energiya  resurslari  k o 'm ir,  neft  va  tabiiy 
gaz  bilan   birgalikda  n o an 'an av iy   energiya  m anbalaridan,  yadro 
va  suv  resurslaridan  keng  foydalanish  yo'lga  qo'yildi.  Jah o n  
sanoat  ishlab  chiqarishida  n o a n ’anaviy  energiya  m anbalaridan 
foydalanish  m uam m osi  m u h im   o ‘rin   tu tadi.  N o a n ’anaviy 
energiya 
m anbalariga 
dengiz 
va 
okean  
toT qinlaridan 
olinadigan  energiya,  sham ol  energiyasi,  yerning  geoterm al
70


energiyasi,  bu  hozirda  dunyoning  90  ta  m am lakatida  m ayjud, 
uch inchisi  quyosh  energiyasi.  Jum lad an.  quyoshdan  yerga 
tushayotgan  0.01  foiz  energiya,  energiya  resurslariga  b o ‘lgan 
barch a  ehtiyojni  ta ’m inlagan  b o ‘lardi.
Elektroenergetika  olishga  asoslangan  q u w a tli  elek tro stan - 
siyalar  tezlik  bilan  o ‘sm oqda.  Asosiy  elektroenergiyani  (60 
foiz)  neft,  gaz,  k o 'm ir,  yonuvchi  slanesga  tayanadigan  issiqlik 
elektrostansiyalari  (IE S )  beradi.  G idroelektrostansiyalar  20 
foiz,  ato m   elektrostansiyalari  17  foiz,  n o a n ’anaviy  elektr 
energiya 
m anbalari 

foiz 
elektr  energiyani  berishadi. 
G erm aniya,  Polsha,  JA R .  U kraina,  Belarussiya,  D aniya, 
G retsiya,  N iderlandiya.  Italiyada  asosiy  elektroenergiya  IE S - 
lard an   olinadi.  Boshqa  davlatlar  energobalansida  A E S lam ing 
h am   hissasi  bor.  M asalan,  Fransiyada  b archa  elek tro en er- 
giyaning  75  foizi,  Belgiya  va  Y aponiyada  esa  yarm i  AESga 
to ‘g ‘ri  keladi.  D uny od a  yillik  elektroenergiya  ishlab  chiqarish 
12  trln   kv t/soatd an  oshib  ketdi.  Asosiy  yirik  elektroenergiya 
ishlab  chiqarish  A Q S H   (25  foiz),  Rossiya,  Y aponiya,  Xitoy, 
G erm aniya,  Fransiya,  Buyuk  Britaniya,  K anada,  Italiya, 
Braziliya,  N orvegiya,  H indistonda  y o ‘lga  q o ‘yilgan.
0 ‘tgan  asm ing  60-80  yillarida  ato m   energetikasi  tezlik 
bilan  rivojlandi.  80-yillarning  oxirida  du nyoda  335  ta   ato m  
reaktorlari  300  m ln   kvt  quvvat  bilan  ishlar  edi.  1999  yilda 
dunyoning  28  ta  davlatida  351  gvt  quvvatiga  ega  434  ta 
A ESning  energoblokida  energiya  ishlab  chiqarilgan.  A Q SH  
(quvvati  85  m ln   kvtga  yaqin),  Fransiya  (50  m ln   kvt), 
Y aponiya  (bu  yerda  43  ato m   reaktorlari  um um iy  quvvati  35 
m ln  kvt  bilan  ish  olib  boradi),  G erm aniya,  Rossiya,  Shvetsiya, 
Ispaniya,  U k raina,  Q ozoghston.  A rm aniston,  Braziliya,  C hili, 
A rgentina, 
Peru, 
Urugvay, 
K uba, 
Belgiya, 
Finlyandiya, 
N iderlandiya.  Buyuk  Britaniya,  Bolgariya,  JA R,  H in diston , 
Pokiston,  Litva,  Sloveniya  va  boshqa  q ato r  davlatlarda  atom  
elektr  stansiyalari  ishlab  turibdi.  A ESlarga  qiziqish  L otin 
A m erikasi,  janubiy,  jan ub iy-sh arqiy   Osiyo  davlatlarida  h am o n  
yuqori.  A ksariyat,  Y evropa  davlatlarida  esa  aksincha,  h atto 
1998-yil 
1-iyulda  Shvetsiyada  «Barsebek»  A ESi  o ‘z  ish 
faoliyatini  to ‘xtatgan.  K o‘pgina  m am lakatlarda  gidroenergetika 
tarm o g ‘i  rivojlanib  borm oqda.  B unday  davlatlarga  yevropadagi
71


Avstriya  (ishlab  chiqarilayotgan  barcha  elektroenergiyaning 
2 /3   qism ini  beradi),  Portugaliya  (40  % ),  Lyuksem burg  (58  % ), 
Shveytsariya  (70  % ),  N orvegiya  (99  %)  kiradi.
L otin 
A m erikasi 
m am lakatlari 
energetika 
x o ‘jaligida 
G E S lar  asosiy  rol  o ‘ynaydi.  M asalan,  Braziliyada  ishlab  c h i­
qarilayotgan  barcha  elektroenergiyaning  80  foizini,  S urinam da 
75  foiz,  K olum biyada  70  foiz,  P eru,  C hili,  B oliviyada  50-55 
foizini  G E S lar  beradi.  Y uqorida  ta'k id lan ganidek,  k o ‘pgina 
davlatlarda  n o a n ’anaviy  energiya  m anbalaridan  foydalanish 
keng  y o ig a   q o ‘yilm oqda.  X itoy,  Fransiya,  K anada,  A Q SH , 
Rossiyada  to ‘lqin  energiyasidan  foydalanish  rivojlangan  b o is a , 
sham oldan  energiya  olish  A Q S H ,  Belgiya,  N iderlandiya, 
Rossiya,  Y aponiyada  keng  yo'lga 
q o ‘yilgan. 
G eo term al 
energiya  ishlab  chiqarish  m anbalari  A Q S H ,  M eksika,  Islan ­
diya,  Italiya,  Y aponiya,  V engriya,  Rossiya,  F ilippin,  Yangi 
Zelandiya,  M arkaziy  A m erikada  y o ‘lga  q o ‘yilgan.  Energiya 
resurslari  va  ulard an   foydalanishda  birlam chi  energiya  m an b a­
lari  neft,  k o ‘m ir,  gaz,  yadro  yoqilg‘isi,  n o a n ’anaviy  energiya 
m anbalariga  talab  oshib  boraveradi.  J a h o n   iqtisodiyoti  instituti 
olim larining  prognoziga  k o 'ra   1995-2015-yillarda  birlam chi 
energiya  m anbalari  iste’m oli  1,7  m artaga  ortishi  m um kin.  A k­
sincha,  iste’m olda  neftning  hissasi  kam ayib,  gazniki  o ‘sishi, 
k o ‘m im iki 
esa 
hozirgi 
m iqdorda 
saqlanib 
qolinishi 
kutilm oqda.

Download 6,69 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   114




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish