Касб психологияси шахсда касбга доир билим, кўникма, малакаларни шунингдек

ЭКСПЕРИМЕНТАЛ УСУЛЛАР (ТАЖРИБА УСУЛЛАРИ) 
Эксперимент метод – психологик реаллик механизми ва қонуниятларини ўрганиш 
бўйича асосий метод ҳисобланади. Унинг асосий моҳияти назорат қилинадиган ва 
бошқариладиган 
шароитларда 
янги 
илмий 
билимларни 
олишга 
қаратилган. 
Экспериментнинг асосий номутахассислик вазифаси – сабаб-натижа алоқаларини 
ўрганиш ва психологик жарёнлар ва ҳодисаларни тушунтиришдан иборат. Эксперимент 
ўтказишда фарқ ва розилик қоидасини қўллайдилар (Ж.С.Милл) А, Б гуруҳ воқеалар 
гуруҳи кетидан Д воқеаси келса аммо Б, В кетидан А келмаса, унда А, а, нинг сабабидир. 
Иккала воқеалар гуруҳидан биринчиси экспериментал сифатида кўриб чиқилади, 
иккинчиси – назорат гуруҳи деб кўрилади. Уларни ягона фарқловчи воқеа мустақил 
ўзгарувчи дейилади ва у жараённинг давомида турли ўзгаришларга дуч келиш мумкин. 
Энг тарқалган эксперимент модели қуйидаги жадвалда кўрсатилган бўлиб, унда 
тадқиқотчи таҳлил натижаларида субъектив баҳолардан фойдаланган ҳолда, яъни х
2 
х
1
дан 
катта, у
2 
эса у
1 
катта деган хулосани таъкидлаб қолмасдан балки, ҳеч бўлмаганда умумий 

---

39 
ҳолларда қай даражада катталигини аниқлаши керак бўлади. Акс ҳолда, эксперимент ва 
назорат гуруҳларидаги ўзгаришларни тасдиқлашнинг ўзи бўлмайди.
Эксперимент модели 
Гуруҳ 
Гуруҳнинг 
экспериментгача 
ҳолати 
Гуруҳнинг 
экспериментдан 
сўнгги ҳолати 
Бўлиб ўтган 
ўзгаришлар 
Экспериментал 
назорати 
Х
1 
У
1 
Х
2 
У
2 
Х
1 
– Х
2 
У
1
- У
2 
Экспериментал тадқиқотни касбий танлов мисолида кўриб чиқамиз. Корхонада 
мутахассислар мураккаб механик агрегатларни қабул қилишда ишлаб турган муҳандислар 
кўп деффектларни ўтказиб юборганликлари сабаб, ишчилар орасидан назоратчиларни 
танлаш зарурияти келиб чиқади. 
Экспериментнинг мазмуни шундан иборат-ки назоратчи учун муҳим бўлган 
қобилиятларни ташхис қилиб берувчи (диқққатни жамлай олиш, мустақиллик, сенсор 
фарқлаш даражаси, кенг фикрлаш) тест лойиҳалаштирилади. Тест танловчилар орқали 
назоратчиларнинг экспериментал гуруҳи тузилди. Экспериментал ва назорат гуруҳи 
ишларини коррекцион таҳлил қилиш асосида тасдиқлаш, тестнинг самаралилигини ва 
назоратчиларни танлаш ва тайёрлаш методикасини аниқлаш имконини беради. 
Психологик тадқиқотларда эксперимент натижаларини миқдорий ифода қилиш 
масаласи энг қийин масала ҳисобланади. Шунинг учун миқдорий маълумотлар, одатда, 
абсолют эмас, балки нисбий аҳамиятга эга. Улар икки гуруҳ даражасини тасдиқлаш 
имконини беради, аммо ҳар қайсининг абсолют тавсифини аниқлай олмайди. Шундай 
бўлса-да, психология фани реал ўқув-касбий фаолиятида ўзгаришларни кутмайдиган, 
имкониятлар берувчи вазиятлар яратиш орқали шахсдаги ўзгаришларни ўлчаш учун турли 
хил шаклларни яратади. 
Экспериментни ўтказишда ўрганилаётган жараён ўтадиган шароитларни кенг 
миқиёсда ўзгартирилади, ўзгарувчан омиллар таъсирини ажратиш, уларнинг ўзаро 
алоқасини аниқлаш ва шу тариқа психик ҳодисаларнинг қонуниятлари ва механизмларни 
ўргатиш мумкин
8
. 
Эксперимент методининг муҳим сифати шундаки-ўрганилаётган жараёнига тўғри 
баҳо бериш, маълумотларнинг миқдорий ҳисобини олиш имконини беради, бу эса 
тадқиқот натижаларига ишлов бериш муҳим статистик хулоса чиқаришга имкон беради. 
Экспериментал усулнинг 3 тури мавжуд: табиий, моделлаштирувчи ва лабаратория 
экспериментларидир. Табиий эксперимент психик ҳодисаларни одатий табиий 
шароитларда ўрганишни назарда тутади (дарсда, меҳнат топшириғини бажариш 
жараёнида ва ҳоказо).