Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan fanidan ma’ruza ma'tinlari doc

3. Tuproqdagi  issiqlik manbalari. O’simliklar urug’larining unib chiqishi, o’sishi 
va  rivojlanishida  issiqlikka  bo’lgan  talab  to’g’ri  sida  ta’rif  beradi  va  mazmunini       
tushuntiradi; 
O’simliklarning urug’idan unib chiqishi, normal o’sib rivojlanishi va tuproqdagi turli 
mikroorganizmlarning hayoti bevosita tuproqdagi issiqlikka bog’liq.  
 
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

20 
 
3-jadval 
Urug’larning unib chiqishi va maysalar paydo bo’lishi uchun zarur bo’lgan 
minimal harorat. 
 
Ekinlar 
Urug’ning unib 
chiqishi 
Maysalar paydo 
bo’lishi 
Darajalar 
Sebarga, beda 
Javdar, bug’doy, arpa, suli, 
Nuxat, lavlagi, maxsar 
Kungabokar, kartoshka 
Makkajo’xori, tariq, sudan o’ti, soya 
Loviya, oq juxori, kanakunjut, kanop 
G’o’za, yeryong’oq, kunjut sholi 
0-1 
1-2 
3-4 
5-6 
8-10 
10-12 
 
12-14 
2-3 
4-5 
6-7 
8-9 
10-11 
12-13 
 
14-15 
 
 
Har  bir  o’simlik  urug’ining  unib  chiqishi  uchun  zarur  harorat,  yani  minimal  harorat 
bilan o’rtacha sutkalik harorat orasidagi farq, foydali (effektiv) harorat deyiladi (4-jadval). 
 
4-jadval 
Ekinlarning o’suv davrida issiqlikka bo’lgan talabi. (A.G.Golsberg 
va boshqalar malumoti) 
Ekinlar. 
Foydali harorati yig’indisi 
Yumshoq bug’doy 
Qattiq bug’doy 
Arpa 
Suli 
Tariq 
Don uchun ekilgan makkajo’xori 
G’o’za 
Kartoshka 
1200-1700 
1400-1700 
950-1450 
1000-1600 
1400-1950 
2100-2900 
2900-4000 
1200-1800 
 
O’simliklar  turiga  qarab,  harorat  sharoitiga  turlicha  munosobatda  bo’ladi.  Masalan, 
ulardan  bazilari  yuqori  haroratda  (g’o’za,  suli,  makkajo’xori  va  boshqalar)  normal  o’sib 
rivojlansa, boshqalari (bahorgi don ekinlari) nisbatan pastroq haroratni talab etadi. Kuzgi don 
ekinlari qishni yengil o’tkazadi, bahorgilari esa qishki past haroratda nobud bo’ladi. 
O’simliklar issiqlikka bo’lgan talablariga ko’ra ikki guruhga bo’linadi. 
     1.Mo’tadil iqlim poyasida o’sadigan o’simliklar; 
     2.Janubiy kengliklarda o’sadigan o’simliklar. 
Birinchi guruhga mansub o’simliklar: arpa, suli, bug’doy, javdar, ko’k nuxat, beda va 
boshqalarning urug’i o’rtacha temperatura 1-5
0
 bo’lganda o’nib chiqadi, 10-12
0
 da gullaydi va 
yetiladi.  Bu  o’simliklar  sovuqqa  chidamli  bo’lib,  maysasi  5-10
0
da  ham  hayot  faoliyatini 
davom ettiraveradi. Shuning uchun bu o’simliklarning urug’i erta bahorda-fevralning oxiri va 
martning boshlarida ekiladi. Kuzgi ekinlar sovuqqa ancha chidamli bo’ladi. Masalan -40
0
 ga, 
qor bo’lmaganda esa -30
0
 sovuqqa chidaydi.  
Ikkinchi  guruhga  issiqsevar  o’simliklar:    g’o’za,  makkajo’xori,  okjo’xori,  sholi, 
qovun, tarvuz va boshqalar kiradi. Ularning urug’i 10-12
0
 da unib chiqadi, 15-20
0
 da gullaydi. 
Shunga  ko’ra,  ularning  urug’i  kech  martning  oxiri  va  aprelning  boshlarida  ekiladi  bu 
o’simliklar orasida   g’o’za o’ta  issiqsevarligi  bilan  ajralib turadi,  maysasi 16
0
 da  yer  betiga 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

21 
 
chiqadi. Uning normal o’sishi va rivojlanishi uchun temperatura 25-30
0 
dan past bo’lmasligi 
shart, aks holda  g’o’zaning rivojlanishi susayadi. Chigitning o’nib chiqishi uchun 84
0
,  g’o’za 
shonalashi  uchun  400
0
,  gullashi  uchun  415
0
,  ko’saklar  ochilishi  uchun  660
0
,  jami  1560
0
 
foydali  temperatura  zarur.  Kechpishar    g’o’za  navlarining  vegetasiya  davri  150-160  kun, 
chigit unib chiqishi uchun 84
0
,  g’o’za shonalashi uchun 415
0
, gullashi uchun 700
0
, ko’saklar 
ochilishi uchun 720-800
0
, jami 1770-2000
0
  foydali harorat kerak. 
 
5-jadval 
Asosiy ekinlar uchun kritik minimal harorat (A.G.Golsberg buyicha) 
 
 
Ekinlar 
 
Zararlanishining boshlanishi va 
qisman nobud bo’lishi 
Ko’pchilik o’simlikning nobud 
bo’lishi 
Maysa 
lash 
Gullash 
pishish 
Maysa 
lash 
gullash 
Pishish 
Bahori bug’doy 
suli 
Arpa 
Ko’k nuxat 
Sabzi 
Makkajo’xori 
Ok jo’xori 
Kartoshka 
G’o’za 
Poliz ekinlari 
Sholi 
Kanop 
Kungaboqar 
-9, -10 
-8, -9 
-7, -8 
-8, -9 
-6, -7 
-2, -3 
-2, -3 
-1 
-0,5,-1 
0,5,-1 
-0,5,-1 
-0,5,-1 
-5, -6 
-1, -2 
-1, -2 
-1, -2 
-3 
- 
-1, -2 
-1, -2 
-2 
-0,5,-1 
0,5,-1 
-0,5 
- 
-1, -2 
-2, -4 
-2, -4 
-2, -4 
-3, -4 
- 
-2, -3 
- 
-1, -2 
-1,-0,5 
-0,5 
- 
- 
-2, -3 
-10,-12 
-9, -10 
-8, -10 
-8, -10 
-8 
-3 
-3 
-2, -3 
-1 
-1 
-1 
-1 
-7, -8 
-2 
-2 
-2 
-3, -4 
-3 
-2 
-2 
-2, -3 
-1 
-1 
-0,5 
- 
-3 
-4 
-4 
-4 
-4 
- 
-3 
-3 
-3 
-1 
-1 
- 
- 
-3