Umumiy biologiya

(Zoologiya O.Mavlonov, O Usmonova , Z.Norboyev, H Rasulov  T-O’qituvchi 
1992 y) 
Asalarilarning  tana  tuzilishi  bilan  tanish. 
Hamma  hasharotlar  tuzilishida  umumiylik  bo‘ladi,  ammo  har  bir  sinf  doirasida 
tana  tuzilishining  juda  xilma-xilligi  kuzatiladi.  Bu  narsa  hasharotlar  organizmining 
rivojlanishidagi o‘zgaruvchanlikka va tashqi sharoitga tez moslashish qobiliyatiga ega 
ekanligini  ifodalaydi.  Asalarilar  tuzilishiga  ko‘ra,  hasharotlar  orasida  eng  yuqori 
pogonani  egallaydi.  Ular  tanasining  tuzilishini  yashash  sharoitiga  moslashishga 
yaqqol misol qilib ko‘rsatish mumkin. 

---

Asalarilar  tanasining  ustki  qaplami  xitindan  va  boshqa  organik  moddalardan 
tashkil  topgan.  Bunday  qoplam  ularning  ichki  organlarini  qurib  qolishdan,  zaharli 
moddalar,  jumladan,  ishqor  va  kislotalar  ta‘siridan  saqlaydi.  Shu  bilan  birga 
qoplamlar tashqi skelet vazifasini bajaradi va unga ichki organlar birikib turadi. 
Asalari  tanasi  uch  qismga:  bosh,  ko‘krak  va  qoringa  bo‘linadi.  Boshi  xitin 
moddadan  iborat  bulib,  bo‘ginlarga  bo‘linmagan,  uchburchak  shaklda  (ishchi 
asalarilarda).  Tanasi  gorizantal  holatda  turganda  uchburchakning  tubi  yuqoriga 
qaragan bo‘lib, uchki tomoni pastga qaraydi. Boshining ikki yon tomonida murakkab 
yoki  fasetkali  ko‘zlari  joylashgan.  Boshining  ustki  qismida  uchburchak  shakldagi 
uchta oddiy ko‘zi, old qismida mo‘ylovi bor . 
           Boshining  orqa  tomonida  ensa  teshigi  bo‘liban  u  orqali  ko‘krak  qismidan 
boshga  qizilo‘ngach,  nerv  zanjirining  iplari,  traxeya  naychalari,  aorta  o‘tadi.  Ensa 
teshigidan  pastroqda  chuqurcha  bo‘lib,  unda  xartumi  joylashgan.  Boshining  pastki 
qismida xartumining oldida ikkita yuqorigi jag‘ va yakka ustki lab birikkan. Shunday 
qilib, asalari boshida ko‘rish, hidlash (mo‘ylovlar) va qisman sezish organlari va og‘iz 
apparati  joylashgan.  Boshining  ichida  yuqori  darajada  tuzilgan  barcha  hayvonlarga 
xos  eng  muxim  qismi  —  bosh  miya  yoki  halqum  usti  gangliysi  joylashgan.  U 
asalarining  butun  xatti-harakatini  tartibga  solib  turuvchi  asosiy  markazdir  .  Boshi 
pishiq  xitin  qoplami  bilan  qoplangan.  U  bosh  ichida  joylashgan  organlarni,  avvalo 
markaziy  nerv  sistemasi  asosiy  qismini  himoya      qiladi.      Bundan    tashqari  boshqa 
funksiyalarni  ham  bajaradi,  masalan,  ishchi  asalari  mum  katakchalarga  qo‘ygan 
gulchangni  boshi  bilan  shibbalaydi.  Boshining  mexanik  mustahkamligini  faqat  ustki 
xitin qoplam emas, balki ichki devorlaridagi xitin o‘simtalardan hosil bo‘lgan skelet 
ham  ta‘minlaydi.  Bu  o‘simtalar  butsimon  shaklda  bo‘lib,  boshining  oldingi  va  orqa 
qismlarini birlashtiradi. Erkak va ona asalarilarning boshi ishchi arilar boshidan biroz 
farq  qiladi.  Ona  asalarilarning  boshi  biroz  kattaroq  va  enli  bo‘lib,  ustki  yuzasi 
yumaloq;  uning  oddiy  ko‘zlari  boshining  o‘rta  chizig‘idan  ikki  tomonga  surilgan  va 

---

bir-biriga juda yaqin bo‘lib peshanada joylashgan. Erkak asalarilarning boshi deyarli 
sharsimon bo‘lib, bu murakkab.