Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

5. 
Kodlash va dekodlash -  inform atsiyani m ashina (kom pyuter) tushuna- 
digan  tilga o ‘tkazish  va bunga  teskari  b o ‘lgan  k o m pyuter  tu shunadigan  til- 
d an   inson  tushunadigan  tilga  aylantirish jaray o n i.
T ashqi olam  haqidagi inform atsiya insonning bosh miya q o big‘ida model 
va  s tru k tu ra la r  k o ‘rinishida saqlanadi,  aks etadi  va q ay ta  ishlanadi.  U shbu 
h o latn in g   fiziologik  asosi  nerv-sensor  h u jay ralar  -   ak so n lar  hisoblanadi. 
Bosh  m iya  q o b ig 'id a   so ‘zli  s tru k tu ra la r  h am da  sem antik  m aydon  shaklla- 
nadi. F u n ksionallashuv jara y o n id a  (xabarning bir individuum dan boshqasi- 
ga  yetkazilishi  va  qabul  qilinishi)  til  d isk ret  sh ak ld a  -   n u tq   k o ‘rinishida 
nam o y o n   b o ia d i.  Tovushli  n u tq n in g   idrok  qilinish jaray o n i  -   bu  n u tq   to- 
vushlaridan  inform atsiyaning ajralishi,  tarqalishi dem akdir.  Eshitish organi 
havoning  tebranishini  qabul  qiladi,  signalni  bosh  miya  q o b ig 'ig a jo 'n a tis h  
uchun  uzluksiz  im pulslarni  k odlashtiradi.  Birinchi  bosqichda  bosh  m iyada 
to v u sh lar  zaxirasidan  «tovushlar  m odeli»  (N.T.Jinkin  buni  «fonemalarning 
barqaror katakchalari»  deb  atag an )  shakllanadi.  Inson  m iyasidagi  o b razlar 
va tu sh u n ch alar tovushlar kom binatsiyasi k o 'rin ish id a  m oddiy q o b iq q a ega 
b o ‘ladi.  Inson  xotirasida  so 'zlarn in g   m odellari  aniq  h u jay ralar  kom pleksi- 
ga  m uvofiq  ravishda saqlanadi.  Inform atsiyani  solishtirish  natijasida m iya­
da yangi k o d -  so ‘z kodi kodlashtiriladi va uni qobiq n in g  keyingi bosqichiga 
uzatadi.  U   yerda  inform atsiyaning  yangi  m odeli  shakllanadi,  b u n d a  oldin- 
giga  n isb atan   kodlashtirish  oson  kechadi, chunki  o ‘zida m avjud b o ‘lm agan 
ram zlarnigina k odlashtiradi, keyingi s o ‘zni k o dlashtirish oldingisidan k o ‘ra 
ham   oson  kechadi,  keyingi  b osqichda  -   b irik m alar  kodlashtiriladi  ham da 
inform atsiya  keyingi  bosqichga  uzatiladi.  B unda yuqoridagi ja ra y o n   qayta- 
riladi:  inform atsiya  ajratiladi  va  m azm un  m o d ellash tirilad i.18
Tilni  inform atsiya nazariyasiga k o ‘ra  y u q o rid a qayd etilgan  uchta  tush- 
u n ch alard an   kod  bilan  tenglashtirish,  kod  bilan  parallel  q o ‘yish  m u m k in .19 
C h u n k i  kod, aytilganidek,  ax b o ro tn i yozib olish  usuli, v ositalaridan biridir. 
D em ak,  til  -   tilning  h a r  bir  belgisi  (til  birliklari)  k o d   sifatida  m uayyan  ax- 
b o ro t tashiydi, uzatadi, yetkazadi.  B inobarin, ayni v aq td a, u shbu ax b o ro tn i 
h isoblab chiqish,  statistik  m a ’lum ot  to ‘plash  m um kin.  X ullas,  til sem iotika 
va  inform atsiya  nazariyasiga  k o ‘ra  kod  sifatida  n am oyon  b o ‘ladi.
A lgoritm  (lotincha a lg o ritm u s-« ib tid o »  m a ’nosini anglatadi; b u  so'zning 
etim ologiyasi buyuk allom a A l-X orazm iy nom i bilan b o g ‘liq.  U  Y ev ro p ad a 
buzilgan  sh ak ld a  «A lgorithm i»  tarzid a  ishlatilgan) -   m a ’lum  bir  tipga  oid
18  Qarang:  Амосов  H.M.  Моделирование  мышления  и  психики.  -   Киев, 
1965.
19 Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. -  М.: Высшая школа, 
1992.-С .7 .

---

20
A. Rahimov
h am m a  m asalalarn i  yechishda  ishlatiladigan  ja ra y o n la r  tizim ining  m uay- 
yan   ta rtib d a   bajarilishi  haq id ag i  aniq  q o id a  yoki  q o id alar  tizim i.20  O 'r ta  
a srla rd a   sanoqning  o 'n li  sistem asi  b o ‘yicha  t o 'r t   arifm etik  am al  bajariladi- 
gan q o id a algoritm  deb atalgan.  Bu q o id alarn i  fanga  IX asrd a o ‘zbek m ate- 
m atigi  M u h am m ad   al-X orazm iy  kiritg an .  U ning  «A rifm etika»  asarin in g  
birinchi  so ‘zi  «Q ola  al-X orazm iy»  so 'zlari  lotin  tiliga  «D ixit  A lgorithm i» 
(«A l-X orazm iy  dediki»)  deb  tarjim a  qilingan.  Bu  yerda  al-X orazm iy  s o ‘zi 
«A lgorithm i» deb yozilgan. S h undan so 'n g  algoritm  tushunchasi fan d a e’tirof 
etilib,  uning  q o 'llan ilish   doirasi  kengaydi.  X X   asrd a  alg o ritm lar  kiberneti- 
kan in g   nazariy  va  m antiqiy  asosi  sifatida  tan   olingan.
Q o 'sh u v ,  ayiruv,  k o 'p a y tiru v ,  b o 'lu v   kabi  arifm etik  q o id alar,  k v ad rat 
ildiz  chiqarish  qoidalari,  h a r  q an d ay   ikki  n a tu ra l  son  uchun  eng  um um iy 
b o 'lu v ch in i  topish  usuli  arifm etikaga  eng  oddiy  m isollardir.  A slida,  biror 
vazifani um um iy tarzda, y a ’ni uning variatsiya qilinuvchi shartlarining b u tun 
tu rk u m i  u chun  hal  qilish  vositalariga  ega  b o ig a n im iz d a   biz  algoritm   bilan 
ish k o ‘ram iz.  O ddiy hayotiy m isol -  choy yoki kofe tayyorlashning ham  o ‘z 
algoritm i  m avjud.
K o m p y u ter  texnologiyalari  taraq q iy o ti  bilan  b o g ‘liq  holda  o d am   bilan 
m ash in a orasida o 'zig a xos « k o ‘prik» vazifasini bajaruvchi su n ’iy tillar yara- 
tildi, ular program m alashtirish ja ra y o n id a  q o ila n ila d i. S u n ’iy tillar buyruq- 
larning  tizimli  algoritm iga  tay an ib   yaratilgani  uchun  ular  algoritmik  tillar