Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

K OM PYUTER LINGVISTIKASIDA M O DELLASH TIRISH  
VA ANALOGIYA METODLARI
Reja:
1.  M odel  tushunchasining m ohiyati.
2.  M odellashtirish  va  uning  tilga  tatbiqi.
3.  M odellashtirishning  p rag m atik  jih a tla ri  va  kam chiliklari.
4.  K om pyuter  lingvistikasida  analogiya  m etodi.
Tayanch  so‘z  va  iboralar:  model,  tabiiy  model,  m atem atik  model,  m anti- 
qiy-m atem atik model,  metamodel,  deduktiv,  lingvistik model,  sintaktik m odel­
lashtirish,  so 'z  turkum lari  va  ularning  simvollari,  gap  bo'laklari  simvollari, 
analogiya  metodi,  induksiya,  deduksiya.
M odel  (lotincha  «m odelus»  so 'zid an   olingan  b o iib ,  «nusxa»,  «anda- 
za»,  « o 'lchov»,  «m e’yor»  m a ’nolarini  an glatadi)  tabiiy  fan lar  yoki  um u- 
m an  fanda shunday m oddiy qurilm a,  grafik, sxem a, u m uraan, bilish vosita- 
si  sifatida  tushuniladiki,  u  m uayyan  original-obyekt  haqidagi  m a ’lum otlar 
m ajm u i  ta rz id a   yuzaga  kelgan  h o sila -o b y e k t  d e m a k d ir.  B o sh q ach aro q  
tu sh u n tirg an d a,  m odel  tabiiy  obyektlarning  im itatsiyasidir  (o ‘xshashi,  taq- 
lidiy  k o ‘rinishi),  u  o ‘zbek  tilidagi  qolip,  an d aza  so ‘zlariga  m os  keladi.  U 
h o disalarning yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o ‘taydi, b u n d a aniq yoki 
m avhum  o byektlar kichraytirilgan obyektlar, sxem alar, chizm alar, fizikaviy 
k o n stru k siy alard a ta d q iq  etiladi.  Buni oddiy hayotiy m isol bilan tu sh u n tira- 
digan  b o ‘lsak,  olm ani  xarakterlovchi  belgilar,  atrib u tla r -   uning dum aloq- 
ligi, mevaligi, shirinligi o 's h a  tushu n ch an in g  fikriy modeli hisoblanadi. A gar 
biz  olm ani  loydan  yoki  su n ’iy  bir  m ateriald an   yasasak,  bu  uning  m oddiy 
m odeli  hisoblanadi.  Y oki  globus  yerning  m odeli,  o ‘yinchoq  m ashina  haqi- 
qiy  m ash in an in g   m odeli  sifatida  b ah o lan ish i  m u m k in .'0  M odel  quyidagi 
asoslarga  k o ‘ra  bilishda  m uhim   hisoblanadi:
-  birinchidan,  u  o ‘rganish  obyektini  soddalashtiradi;
-  ikkinchidan,  uni  boshqa  o byektlar  t a ’siridan  ajratadi;
-  uchinchidan,  m odel  obyektni  t a ’riflashni  osonlashtiradi.
M odel  dastlab   am aliy  so h alard a  ishlatilgan.  K eyinchalik  ilm -fanning 
ijtim oiy  sohalariga  ham   kirib  keldi.  Bu  m atem atika,  kim yo  fanlariga  keng 
ta tb iq   qilingani  yaqqol  k o ‘rinadi.  «M odel»  tushunchasi  fan  va  texnikada
,0  http://www.wikipedia.org/wiki/model.html

---

30
A. Rahimov
turli  m a ’n o lard a  ishlatilgani  bois  m odellashtirish  tu rlarin in g  yagona  tasnifi 
m avjud  em as.  T asn if  m odelning  xarak terig a  k o ‘ra,  m odellashtirilayotgan 
o byektning  tabiatiga  k o 'ra ,  m odellashtirish  tatb iq   qilinayotgan  soha  yoki 
y o 'n alish g a  q arab   am alga  oshirilishi  m um kin.  M asalan,  m odellashtirish- 
ning quyidagi  turlarini  ajratib  k o ‘rsatish  m um kin:  inform atsion  m odellash­
tirish,  lingvistik  m odellashtirish,  kom pyuterli  m odellashtirish,  m atem atik 
m odellashtirish, m atem atik-kartografik m odellashtirish, m olekulyar m odel­
lashtirish,  m antiqiy  m odellashtirish,  pedagogik  m odellashtirish,  psixologik 
m o d ellash tirish ,  statistik   m o d ellash tirish ,  s tru k tu r  m odellashtirish,  fizik 
m odellashtirish, iqtisodiy-m atem atik m odellashtirish, im itatsion m odellash­
tirish,  evolutsion  m odellashtirish,  kognitiv  m odellashtirish  kabi.
M odellarni  shartli  ravishda  quyidagicha  tasniflash  m um kin:
1.  T abiiy  m odellar -   o ‘rganilayotgan  obyekt  bilan  bir  tu rd a  b o ‘ladi  va 
undan  faq at  oMchamlari, jaray o n larin in g   tezligi  va  b a ’zi  hollarda  yasalgan 
m ateriali  bilan  farq  qiladi.
2.  M atem atik  m odellar -   p ro to tip d a n   (asl  nusxadan) jism oniy  tuzilishi 
bilan  farq qiladi,  lekin  p ro to tip  bilan  bir xil  m atem atik  tasvirga ega boMadi.
3.  M antiqiy-m atem atik  m odellar  -   belgilardan  ib o rat  b o ‘lib,  a b strak t 
m odel  hisoblanadi  va  ta fa k k u r ja ray o n in i  o ‘rganishda  qo'llaniladi.
4.  K o m p y u terli  m o d ellar  -   m a te m a tik   va  m an tiq iy   m o d ellash tirish  
m etodlariga  asoslanib  k o m pyuterda  algoritm   va  d a stu rlard an   foydalanib 
y aratilad ig an   m odellar.
K om pyuterli  m odellashtirish  bugungi  k u n d a  barcha  fanlarda,  xususan, 
ko m p y u ter  lingvistikasida  ham   sam arali  m etod  hiso b lan ad i.31  K om pyuter 
m odellashtirish  quyidagi  asosiy  bosq ich lard an   iborat:
-   m asalaning  qo'yilishi,  m odellashtirish  obyektining  aniqlashtirilishi;