Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

rema:  A g ar  ixtiyoriy  X  g ap  inversiyaga  u ch ram asa,  N SP   -   N o rm al  Sen­
tence  P attern   (norm al  gap  qurilishi)ga  m os  kelsa,  u  h o ld a  ega  doim   kesim- 
d an   oldin  keladi.
A ksom atik  nazariya  quyidagi  h o latlar an iq lan g an d a  haqiqiy  h iso b lan a­
d i:24
1.  N azariya  ifodalarini  tavsiflash  uchun  zaruriy  b o ig a n   nazariya  sim- 
vollari  -   h arflar,  belgilar  yoki  raq am lar.
2.  N azariya  form ulalari,  y a ’ni  n azariy ad a  fikrlangan  b arch a  ifodalar- 
ning  tavsifi.
3.  N azariya  aksiom alari  (b o sh la n g ic h   va  m utlaq  t o ‘g ‘ri  deb  hisoblan- 
gan  form ulalar).
4.  N azariya xulosalarini ch iq arish  qo id alari, y a ’ni m utlaq t o ‘g ‘ri  form u- 
la la rd a n   b o sh q a  m u tla q   t o ‘g ‘ri  fo rm u lalarn i  k eltirib  ch iq arish   im konini 
beruvchi  b archa  qoid alarn i  h iso b lab   chiqish.
5.  N azariyaning  teorem alari  -   nazariyaning  m utlaq  to ‘g ‘ri,  um um   to- 
m o n id an   qabul  qilingan  form ulalari.
Til  g ram m atikasining  m a te m a tik   m odeli  m atem atik   m an tiq n in g   ak si­
om atik nazariyasiga asoslanadi. A ksiom tik nazariya predm eti tabiiy tillarda- 
gi  gaplardir  (y a’ni  ixtiyoriy  so 'z la r  ketm a-ketligi).  T eorem a  sifatida  tabiiy
24  Po'latov  A.,  Muhamedova  S.  Kompyuter  lingvistikasi.  -  Toshkent,  2007.  -
B.15.

---

Kompyuter lingvistikasi asoslari
25
tillarda  t o ‘g ‘ri  hisoblangan  gap  konstruksiyalari  k o 'rib   chiqiladi.  D astlab 
tabiiy  til  aksiom atik  nazariyasining  bosqichlarini  keltiram iz:
1.  A ksiom atik  nazariyaning  sim vollari:  til  harflari  (alifbo),  tinish  belgi- 
lari  va  m antiqiy  o peratsiyalarning  belgilari.
2.  A k sio m atik   n azariy an in g   form ulalari:  tildagi  s o 'z la r,  u lar  m axsus 
kengaytirilgan  lu g 'a td a   keltiriladi.
3.  Til  gram m atikasi  aksiom alari:  gaplarning  dastlabki  to ‘g ‘ri  k o nstruk- 
siyalari.  M asalan,  ingliz.tili  uchun  e g a + k e s + to id + h o l  (kengaytirilgan  tas- 
diq  (darak)  gap  kostruksiyasi):  M o th er  b ought  m ilk  yesterday.  0 ‘zbek  tili 
uchun  e g a + to ‘ld + h o l+ k es  (kengaytirilgan  tasdiq  (darak)  gap  k ostruksiya­
si):  N afisa  m a ’ruzani  d iq q a t  bilan  tingladi.
4.  K eltirib  chiqarish  qoidalari  (berilgan  k o n stru k siy alard an   yangi  gap 
konstruksiyalarini  hosil  qilish  qoidalari):
G   -   ingliz  tilidagi  m uayyan  bir  gap;
К   C h q -  keltirib chiqarish  qoidalari.
1.  G  (e,k,t,h )+ % G ‘  ("hosil  b o ia d i  (unda  gapning  ikkinchi  darajali  b o ia k la r i  tushirib  qoldiril- 
gan).
G:  The car stopped  at  the gate -  M ashina darv o za yo n id a to 'x ta d i.
G 1:  The car stopped -  M ashina to 'x ta d i.
2.  G  (e,k,h)  + %oG2 ( e ‘,k ,h ).  B unda G  gapidan aniqlovchili  (ya’ni h ar bir 
gap  bo 'lag in in g   o ‘z  aniqlovchisi  m avjud)  gap  hosil  b o ia d i.
G:  T he car stopped  at  the gate -  M ashina d arvoza yonida  to 'x tad i.
G 2:  T he  blue  car  stopped  at  the  gate  -   K o ‘k  m ashina  d arvoza  yonida 
t o ‘x ta d i.25
A ksiom atik nazariyaning rivoji natijasida b archa tillar uchun xos b o ig a n  
um um iy  q o n u n iy atlarn i  aniqlash  m asalasi  k o ‘nd alan g   q o ‘yildi.  Bu  hodisa 
lingvistik  u n iv ersaliy alar  deb  a ta la d i.26  C h .X o k k et  lingvistik  universali- 
y alarni  sh u n d ay   t a ’riflaydi:  «Lingvistik  universaliya  -   dunyodagi  barcha 
tillarga  x o s  bo ‘Igan  y o k i  um um an  tilga  x o s   m u a yya n   belgi,  xu su siya t» .
B.Uspenskiy:  «Lingvistik  universaliyalar  tushunchasi  ostida  barcha  tillarga 
y o k i  m u tla q   k o 'p c h ilik   qism iga  x o s   u m u m iy  q o n u n iya tla r  tush u n ila d i» . 
Lingvistik  universaliyalar  haqidagi  dastlabki  g ‘oyalar  X X   asrning  50-yil- 
lariga  t o ‘g ‘ri  keladi.  1941-yilda  A ginskiy  to m o n id an   «The  Importance  of