Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

M ANTIQ, GRAMMATIKA VA ALGORITM 
Reja:
1.  M an tiq   -   kom pyuter  lingvistikasining  m uhim   tarkibiy  qismi.
2.  M an tiq   va  gram m atika  m unosabati.
3.  Sem iotika  va  inform atsiya  nazariyasida  tilning  kod  sifatidagi  talqini.
4.  A lgoritm  -  dasturlash  asosi.
Tavanch  so ‘z  va  iboralar:  m antiq,  g ra m m a tika ,  sem iotika,  algoritm , 
uchinchisi  m ustasno  qonuni,  oraliq  uchinehi,  m a tem a tik  mantiq,  d ia lektik 
m antiq,  ko n yu n ksiya ,  d izyu n ksiya ,  im plikatsiya,  ekvivalensiya,  kvantor, 
lingvistik  protsessor,  tabiiy  tilli  interfeys,  sem antika,  sintaktika,  sem iotika, 
lingvosem iotika,  pragmatilca,  kod,  kodlash,  dekodlash,  denotat,  signifikat, 
algor it m ik   tillar,  translyator  dasturlar  (kom pilyatorlar).
M an tiq ,  gram m atik a,  sem iotika  va  algoritm   kom pyuter  lingvistikasin­
ing m uhim  unsurlari hisoblanadi. U la r til va nutqning funksionallashuv ja ra - 
yonini  anglashda  h am d a  lingvistik  m uam m olarni  av to m atik   hal  etish  ti- 
zimini y aratish d a poydevor b o i i b  xizm at qiladi. M antiq, gram m atika, sem i­
o tik a  va  algoritm   bir-biri  bilan  ch am b arch as  b o g 'liq   tu sh u n ch alar  b o 'lib , 
u la r  k o m p y u ter  lingvistikasida  b ir-birini  t o ‘ldiradi,  taq o zo   etadi  h am d a 
h am k o rlik d a  ishlovchi  q o id alar  tizim ini  tashkil  qiladi.
T a fa k k u r qonuniyatlarini, m u h o k am a yuritish q o n u n -q o id alari, usullari 
va  form alarini  o ‘rganuvchi  fan  m an tiq   sanaladi.  U nda  tushuncha,  hukm , 
xulosa  chiqarish  kabi  m antiqiy  o p eratsiy alar  o ‘rganiladi.  M an tiq   dastlab 
Qadim gi  X itoy  va  H indistonda  m iloddan  avvalgi  V  asrda  g ram m atik a  bi­
lan  uzviy  b o g 'liq   h o ld a  sh ak llan a  b o sh lad i.  M ilo d d an   avvalgi  IV   asrd a 
Q adim gi  Y u n o n isto n d a  m antiq  m ustaqil  fan  m aqom iga  ega  b o ‘ldi.  Bu  ho- 
disa yunon faylasufi A ristotel nom i bilan b o g ‘liq, u m antiq fani asoschisidir. 
Olim  «Organon»  (bu  s o ‘z  «qurol»,  «vosita»  m a ’nolarini  an glatadi)  asarini 
yozib,  ta fa k k u r  q o n uniyatlarini  birinchi  b o 'lib   tushuntirdi,  deduksiya  na- 
zariyasini -   m antiqiy  xulosa  chiqarishning  form al  x arak terg a  ega  ekanligi- 
ni  k o ‘rsatdi, m antiqni fikrlash quroli sifatida tavsifladi.  A ristotel nom inativ 
(otli) ifodalarning m an tig ‘ini ishlab chiqdi.  K eyinroq A ristotelning shogirdi 
T eo frast  va  stoiklar  m ak tab i  vakillari ju m la   m an tig ‘ini  y a ra td ila r.8
8 
Б елон огов  Г.Г.  К ом пью терн ая  лингви сти ка  и  перспективны е 
информационные технологии.  -   М.:  Русский  мир,  2004.  -   С. 15.

---

Kompyuter  lingvistikasi asoslari
11
A ristotel  t a ’lim oti  F aro b iy ,  Beruniy,  Gegel,  Frege,  Leybnis  kabi  buyuk 
o lim lar  to m o n id a n   d av o m   ettirild i.  S h u n d a n   b o sh lab   m a n tiq   fani  tu rli 
y o 'n a lish la rd a   rivojlana  boshlanadi.  D astlab  form al  m an tiq   yuzaga  keldi, 
u n d a ho d isalar faq at form al asosda tushuntiriladi.  Bu y o ‘nalishda uchinchi- 
si  mustasno  q onuni  ustuvorlik  qiladi.  U nga  k o ‘ra,  bayon  qilingan  ikki  zid 
fikrdan biri chin, boshqasi xato, lekin uchinchi h o lat b o iis h i m um kin emas. 
Bu  qon u n   «А -  В  dir yoki  В  em asdir»  form ulasi  orqali  beriladi.  Ju d a  uzoq 
yillar ushbu  q a rash  t o ‘g ‘ri  deb b ah o lab   kelindi.
X V III -  X IX  a srlard a falsafada hodisalarni doim o  rivojlanish va  o 'z a ro  
t a ’sirda o ‘rganuvchi dialektik t a ’lim ot paydo b o 'lg a n id a n  so ‘ng u m an tiq q a 
ham   t a ’sir  k o ‘rsata  boshladi.  N atijad a  dialektik  m an tiq   y o 'n alish i  yuzaga 
keldi.  Bu  y o ‘nalishga  nem is  faylasufi  G eo rg   Vilgelm  F rid rix   G egel  asos 
soldi.  U  o ‘z  q arashlarini  4 jildli  «Mantiq  fani»  nom li  m onografiyasida  b a ­
yon  qildi.  Olim  m a n tiq q a  oraliq  uchinchi  qoidasini  olib  kirdi.  U nga  k o ‘ra, 
hodisalarni b a h o lash d a ik k ita bir-birini in k o r etuvchi hodisa o 'rta s id a  neyt- 
ral  -   «oraliq  uchinchi»  h o lat  ham   ajratiladi.  M asalan: