15-BOB. NUTQ TEM PINING B U Z IL ISH I
N u t q te m p in in g buzilishlariga bradilaliya va taxilaliya kiritilgan.
Bunday kam chiliklarda tashqi n u tq singari ich k i n u tq rivojlanishi h a m
buziladi. N u tq atrofldagilar uchun tushunarsiz b o ‘ladi. Bu kamchiliklarni
o 'z vaqtida ilk y o shlardayoq b artaraf etish, b o l a shaxsiyati va nutqining
keyingi shakllanishiga salbiy t a ’sir k o ‘rsatishning o ld in i oladi, shuningdek,
duduqlanishning profilaktikasini amalga oshiradi.
^ N om lari keltirilgan n u tq kamchiliklari tu rli hil darajada n a m o y o n
bo'lishi m um kin. K am chilikning yengil va o ‘rta darajalari bolani k o ‘p
bezovta qilmaydi. O g 'i r darajada m u lo q o t j a r a y o n i buziladi va n u t q
tem p in in g buzilishi patologik holat sifatida belg ilan ad i.
Bu nutq kam chiliklarining patogenizi, klinikasi va korreksiya usullari
turlichadir.
Bradilaliya - n u tq te m p in in g patologik sekin lash u v i, grek tilidan
olingan b o ‘Iib, bradys — sekin, lalia— n u tq d e g a n m a ’noni anglatadi.
Sinonim lari: B radyphrasia (bradifraziya), B r a d y a r t h r i a (bradiartriya),
Bradylogia (bradilogiya).
N u tq ritmi va te m p i buzilishlarini o 'rg a n ish ta rix id a, bradilaliya biron
bir som atik, nevrologik yoki psixik kasalliklar s i n d r o m i d a t a ’riflangan.
X IX asroxiriaridan boshlab, bradilaliyani nutq tem pining asosida buzilishi
sifatida belgilashdi. U ning etiologiyasida tad q iq o tch ilar nasliy omilni (Yu
A. Florenskaya, 1934; D. Veys 1950; M. Z e lm a n , 1962; M. Ye. Xvatsev
1959), ekzogen om illarn i (intoksikatsiya, a ste n iz a ts iy a va boshqalar),
psixologik sabablami (tarbiya, taqlid va h.k. — A. L ib m a n n 1900; A. G u ts m a n ’
1900; M. Nadolechni, 1926; E. Freshets, 1946;) ajratdilar.
Ayrim mualliflarning fikricha, bradilaliya p a to g e n e z id a quyidagilar
katta aham iyatga ega:
1. Q o ‘zg‘alish jarayoni ustidan d o m in a n tlik qiluvchi, torm ozlanish
jarayonining patologik kuchayishi (M . Ye. X vatsev, Yu. A. Florenskava
V. S. Kochengina);
2. Markaziy, ayniqsa ekstrapiramidali m o t o r buzilishlar (M . Z elm an ).
N utqni yuzaga keltiruvchi elem entar a k tla r neg izid a yotuvchi kortikal
q o 'z g ‘alishIaming vaqtda n o t o ‘g ‘ri kechishi (A. K ussm aul).
Bradilaliya nutq tem p in in g mustaqil buzilishi boMishi m u m k in , shu
bilan birga a y rim psixik kasalliklar k lin ik a sid a kuzatilishi m u m k in :
oligofreniyada, nevrologik klinikada m e n in g o e n se fa lit asoratlari qolgan
bem orlarda, m arkaziy nerv sistemasining distrofik, org an ik kasalliklarida,
travm alarida va h.k. larda. Bunday hollarda bradilaliya bradikineziya
( b a r c h a h a r a k a t l a r n i n g s e k i n l a s h u v i ) , a s t e n i z a t s i y a , u m u m i y
torm ozlanganlik, lanjlik, kuchsizlik va shu k a b ila r bilan uyg‘unlashadi.
Mustaqil nutq buzilishi sifatida bradilaliya, k o ‘p i n c h a flegmatik, lanj,
sustkash kishilarda uchraydi. Bradilaliya bilan o 'x s h a s h nutq xususiyatlari
shimoliy m a m l a k a t l a r aholisida kuzatiladi. Bu yerda u odatdagi n u tq
shakli h isoblanadi.
B rad ilaliy an in g n u tq iy xarakteristikasi (sim p to m atik a) turlichadir:
tashqi (ekspressiv) va ichki nutq tem p in in g sekinlashuvi, o ‘qish va yozuv
jara y o n la rin in g se k in la sh u v i, ovoz m o n o to n lig i, in te r va intraverbal
sekinlashuv ( s o ‘z l a r orasidagi p au zalam in g c h o ‘zilib ketishi yoki n u tq
tovushlarini s e k in , c h o ‘zib talaffuz etish va s o ‘z tovushlari orasidagi
p a u zalam in g c h o ‘zilishi).
Tovush va s o ‘z l a r t o ‘g ‘ri hosil b o ‘lishiga qaramay, normal sharoitlardan
k o ‘ra b ir m u n c h a sekin alm ashinadi. Agar b o ‘g ‘inlar o ‘zaro qisqa pau zalar
bilan ajratilsa, u h o l d a n u tq skandirlanib qoladi. Tovushlar artikulatsiyasi
buzilishi m u m k i n , a m m o b o ‘g ‘in yoki s o ‘zlar koordinatsiyasi buzilm aydi.
Bradilaliyada o v o z m o n a to n b o ‘ladi, modulatsiyasi yo'q oladi, d o im o
bir xil b a l a n d l i k d a , g o h i d a b u ru n la s h g a n b o ‘ladi. M usiqali a k s e n ti
alm ashadi va a l o h i d a b o ‘g ‘inlar talaffuzida ovoz balandligi yuqoriga yoki
pastga o ‘zgaradi.
Bradilaliyali b o la la r artikulatsiyani n o a n i q qilib, unli to v u sh la rd a
b o ‘g ‘inlam i c h o ‘zib, s o ‘zlar orasida p a u z a la r qilib ju m lalarni talaffuz
qiladilar. B u n d a y n u t q estetik jihatdan n o t o ‘g ‘ri va atrofdagilar bilan
m u l o q o t q i l i s h g a x a l a q i t b e r a d i , c h u n o n c h i , u l a r d a d i q q a t n i n g
taranglashishi va h o l d a n toyish, yoqim siz t a ’sir va zo'riqishni keltirib
chiqaradi.
Y uqorida k o ‘rsatilgan siptom lar m ustaqil n u tq n in g turli shakllarida
kuzatiladi: d ia lo g d a , rasm va seriyali rasm lar b o ‘yicha hikoya qilishda,
m atnni hikoya qilib b erishda, berilgan m avzu yuzasidan hikoya qilishda,
o'q ishda. B o lalar s o ‘zni t o ‘g ‘ri, a m m o sekin tadaffuz qiladilar. Xuddi
shuningdek, s o ‘z l a m i ayniqsa jum lalarni sekin yozadilar.
B radilaliyada n u tq iy b o ‘lmagan belgilar u m u m iy m o to rik a , qoM,
barmoqlarining m a y d a motorikasi, yuzning mimikasi buzilishida aks etadi.
harakatlarsekinlashgan, sust, yetarli koordinitsiyalanmagan, hajmi jihatdan
to'liqsiz b o 'la d i. Y u z a m im ik. Psixik faoliyat xususiyatlari h a m kuzatiladi:
idrok, d iq q a t, x o t i r a , ta fa k k u r sekinlashuvi va buzilishi. B olalar bir
predm etga d iq q a tn i ja m la b olganlaridan so ‘ng ikkinchisiga qiyinchilik
bilan o ‘tadilar. K o ‘rsatm ani idrok qila turib, uni bir ne c h a m a ro ta b a
takrorlagandan s o ‘ng bajaradilar. Stereotiplikka, perservatsiyalarga, m o ‘ljal
olishning buzilishiga moyillik kuzatiladi.
Yengil if o d a la n g a n bradilaliyada, y u q o rid a k o ‘rsatilgan nu tq iy va
nutqiy b o ‘lm agan belgilami bolalaming o ‘zlari sezmaydilar. O g‘ir hollarda,
nutq kamchiligini anglash va shunga bogMiq psixalogik kechinmalar yuzaga
keladi.
Taxilaliya — n u t q te m p in in g patologik tezlashuvi. T erm in grek tilidan
olingan b o ‘lib, ta c h is e - tez, lalia - n u tq degan m a ’noni anglatadi.
Sinonim i: T a c h i p h ra s ia (taxifraziya).
T a x ila liy a , p ro s o d iy a d a n t a s h q a r i n u t q n i n g b o s h q a t o m o n l a r i n i
buzilishi bilan xarakterlanuvchi m u r a k k a b nutq kam chiligi s in d r o m id a
o ‘iganilgan.
X I X a sr oxirlaridan boshlab, taxilaliyani dizfraziya n o m i ostidagi
k am c h ilik la r guruhiga kiritdilar (A. K ussm aul, 1879). K o ‘p h o lla rd a
h a d d a n tashqari kuchli darajadagi nafas buzilishi kuzatiladiki, ("havoni
o ‘ziga tortish"), bunda duduqlanish bilan ayrim o ‘xshashliklar hosil b o ‘ladi.
Y u.A . F lo r e n s k a y a 1934-yilda b i r i n c h i m a r o t a b a t a h i l a l i y a n i n u tq
buzilishining mustaqil shakli sifatida ajratdi ( k o ‘p ro q n u t q te m p in in g
buzilishi).
Taxilaliya sabablari va m exanizm lari sinchiklab o ‘rg a n ilg a n , c h u n k i
bu buzilish duduqlanishni keltirib chiq aru v ch i sabab b o l i b xizm at qilishi
m u m k in b o ‘lgan. D. Weiss (1950) hisoblashicha tezlashgan n u tq markaziy
nutq iy m ex a n iz m n in g organik buzilishi tufayli kelib c h iq a d i. U b u n d a
nasliylikka m a ’lu m e ’tib o m i q aratadi va tezlashgan n u tq n i d u d u q la n is h
bilan irsiy aloqasini ko‘r s a tib o ‘tadi. M . Z e lm a n 1950-yilda ekstrap iram id a
tizim ining n o t o ‘g ‘ri funksiyasi sababli tezlashgan n u tq y u z a g a keladi,
degan fikm i bildiradi.
M .Y e. Xvatsev (1 950), n u t q a p p a r a t i n i n g t u g ‘m a n u t q - x a r a k a t
yetishlovchiligini, shuningdek, atrofdagilarning n o t o ‘g ‘ri, b e p a rv o nutqini,
b o l a l a r n i n g t e z l a s h g a n n u t q i g a e ’t i b o r y o ‘q l i g i v a o ‘z v a q t i d a
t o ‘g ‘rilamaslikni taxilaliyaning asosiy sababi d e b hisoblagan. A. L ib m a n n
taxilaliya asosida yotuvchi m o to r va akustik idrok kamchiligini f a r q l a g a n -
G . G u t s m a n n i n g t a ’kidlashicha, bu k am chilik idrok buzilishi oqibatidir.
E. Freshels fikricha, flkrlar h a d d a n tashqari tez uch ad i va b i r t u s h u n c h a
k e y in g isid a n ilgariroq "suqiladi”, y a ’ni b irin ch isi ta l a f f u z q ilin ish g a
u lgurm aydi, shu tufayli tezlashgan n u tq yuzaga keladi. M . N a d o le c h n i
artikulatsiya yetishmovchiligini, n u tq tezlashuvining sababi qilib k o ‘rsatadi.
C h u n k i b e m o r la r odatiy b o l m a g a n va u zu n so ‘zlarni talaffuz qilishda
qiynaladilar.
Q o ‘z g ‘alishjarayonlarining patologik ustunligi hisobiga tashqi va ichki
n u tq t e m p i n i n g buzilishi, taxilaliya p a to g e n e z i d a m a r k a z i y b o ‘g ‘in
h i s o b l a n a d i . ( V .M . Bexterev, 1926, M .Y e . X v a ts e v , 1959). V .M .
Bcxterovning hisoblashicha, n u tq n in g tezlashuvi m iy a c h a n in g serebral
a lo q a la ri t o m o n i d a n a m a lg a o s h irilu v c h i t o r m o z l o v c h i t a 's i r l a r n i n g
y o ‘qolishi bilan, shuningdek, har bir harakatda rol o ‘ynovchi to rm o z la n ish
jarayonining zaiflashuvchi bilan bogMiq boMishi m u k in . B u n d a bir g u ru h
m u sh ak larn in g qisqarishi boshqa g u r u h bilan alm ashadi.
Taxilaliya mexanizmining psixologik aspekti idrok buzilishi va tafakkur
jara y o n la rin in g diskordinatsiyasini, x u lq -a tv o r x u s u s iy a tla rin i, hissiy-
idoraviy sohani hisobga olishni k o ‘z d a tutadi.
Taxilaliya quyidagilar bilan farqlanadi:
I. Taxilaliyaning s o f shakllari
2. D u d u q l a n i s h n i n g i k k i l a m c h i k o ‘rin is h la r i h i l a n k e c h u v c h i
fu nksional taxilaliya (Yu. A. Florenskaya, 1936; N . P. T yan u g in , 1966)
3. Ensefalitlar qatoridagi parallel shakli. Bu yerda taxilaliya k o ‘pincha
polilalik sim p to m o k o m p le k s yoki dizartrik va dizritmik kamchiliklar bilan
c higallanishi (V. M. Bexterev, Y u. A. Florenskaya).
T a x i l a l i y a n i n g n u t q i y s i m p t o m a t i k a s i q u y id a g i b e l g i l a r b ila n
x arak terlan ad i: keskin fonetik va sim ptom atik buzilishlarsiz, n u tq n in g
n o n o r m a l tezlashgan te m p i (b ir s ek u n d d a 10—20 tovush o ‘rniga 20 —30
to v u sh talaffuz qilinadi). N u t q h a d d a n tashqari tezligi bilan ajralib turadi.
S h o s h ilin c h d a nutqiy diqqat buzilishi, tutilishlar, takrorlashlar, ichida
q o lib ketishlar, so ‘z, b o ‘g ‘inlar o ‘rnini alm ashtirishlar, gaplarni buzish,
j u m l a l a m i n o a n iq talafTuz qilish va shu kabilar yuzaga kelishi mukin.
Biroq, n u tq q a diqqat q ara tilg a n d a taxilaliyadan aziyat chekuvchilarda
ta sh q i va ichki nutq orasidagi m uvozanat tezda tiklanadi va atrofdagilar
n u tq ig a solishtirganda u n in g te m p i tezlashganicha qolsa h a m , tutilib
q o lis h la r y o ‘qoladi. M. Z e e m a n taxilaliya siptom atikasida interverbal
akseleratsiyani (n u tq te m p in in g tezlashuvi) ajratib k o ‘rsatadi. Bu k o ‘p
b o ‘g ‘inli s o 'z l a r d a , u z u n ju m l a l a r d a va u zu n bogMangan m a tn la r d a
n a m o y o n b o l a d i . U zu n so ‘z birikmasi, bir necha so ‘zlardan tuzilgan
n o m la n is h va hokazolar s h u n c h a lik tezlikda talafTuz qilinadiki, natijada
s o ‘z lard ag i ayrim b o ‘g ‘inlar tu sh ib qoladi, noaniq va tez artikulyator
h a r a k a t l a r t u f a y l i t o v u s h l a r b u z i b t a l a f f u z q i l i n a d i . I n t e r v e r b a l
akseleratsiyani shunday tushuntirish m um kin: nutq qurilishida, bosh miya
p o ‘stlo g ‘ining nutq oqim iga boshqaruvchi t a ’siri vaq tin ch a uziladi.
T ashqi nutq buzilishi bilan bir qatorda, ichki nutq, o'qish va yozuvning
o ‘xshash buzilishlari ham kuzatiladi. O dam xotirasida aynan kerakli so‘z
yuzaga keladi, a m m o u o ‘sha zahotiyoq, talafTuz qilinguncha boshqasi
to m o n id a n siqib chiqariladi. Yozuv va o ‘qishda harflar, tovushlar, bo‘g ‘inlami
almashtirishlar, o ‘mini o ‘zgartirishlar kuzatiladi. Ayrim b irso ‘zlarjaranglanishi
yoki yozilishi jihatdan yaqin b o l g a n boshqa so‘zlarga almashtiriladi.
T a x i l a l i y a d a b ir b u t u n n u t q qurilishi o p e ra ts iy a s id a h a m t a ’sir
k o ‘rsati!adi. N u tq d a aniq m a q s a d sari qaratilm agan bir q a to r alohida
y o ‘n a lis h la r saqlanadi.
N u t q i y b o 'lm a g a n sim p to m a tik a u m u m iy m otorika vegetativ nerv
sistem asi, psixik jarayonlar, hissiy-irodaviy soha buzilishlarida, xulq-atvor
k a m c h ilik la rid a n am o y o n b o l a d i .
Taxilaliyali o d a m d a u m u m i y harakatlar tem p i buziladi: harakatlari
te z va shiddatli (tez yurish va t o ‘xtash, giperaktivlik) boMadi. M o to r
n o tin c h lik h atto uyqu vaqtida h a m aniqlanadi (bolalar t o ‘shakda u yoqdan
b u y o q q a o ‘girilaveradilar). D iq q a ti tu rg ‘u n boMmaydi, bir obyektdan
b o s h q a s ig a o ‘tishi yuqori d a ra ja d a , k o ‘ruv, eshituv va m o t o r xotirasi
yetarli m iq d o rd a b o l m a y d i . F ik r la r o q im i uni artikulatsiyalashdan tezroq
kechadi. Taxilaliyali bolalar jizzaki, tez q o ‘zg‘aluvchan b o l a d i . Q o ‘zg‘alish
vaqtida v a z o m o to r reaksiyalar paydo b o 'lad i: y u z , q u lo q n in g qizarishi,
yuzda te r paydo b o ‘lishi, q o l n i n g terlashi va m u z la s h i. Bolalar emotsional
labil va intizomsiz b o ‘lib qoladilar. T eziashgan n u t q n o ta n is h kishilarda
y o m o n t a s a w u r uyg‘o ta d i, bu b o la n in g keyingi rivojlanishida, u ning
shaxsiyati shakllanishida o ‘z aksini ko'rsatadi. K a t t a yo sh lard a nuqsonga
nisbatan tu rlicha m u n o s a b a t shakllanadi:
1. Ayrimlar nutqdagi t o ‘xtatib b o l m a s s h id d a tk o rlik n i, ular u c h u n
tabiiy va y a g o n a m a ’qul shakl sifatida b a h o l a y d i l a r . Bu shakl u la r
shaxsiyatining barch a p six o m o to r xususiyatiariga m o s keladi.
2. B o s h q a la r n u t q te z la s h u v in i d u d u q l a n i s h sifa tid a b o s h d a n
k e c h ir a d ila r va u l a r d a k o ‘p in c h a d u d u q l a n i s h n i n g kech k i shakllari
aniqlanadi.
3. U chinchi kishilar n u tq n in g teziashgan t e m p i n i shunchalik y o m o n
boshdan kechiradilarki, bu ulam i b u tunlay h o l d a n to ydirishga olib keladi:
"Xuddi birov shoshiltiradi va nutqni yanada k o ‘p r o q va k o ‘proq tezlatishga
m ajbur qiladi".
N u t q i y m u l o q o t v a z i v a t i g a b o g ‘l i q r a v i s h d a , t a x i l a l i y a d a
siptom atikaning n a m o y o n bo'lish darajasi o ‘z g a ra d i. Taxilaliya o d a m la r
o 'z la r i u c h u n h a y o tiy m u h im v a z iy a tla rd a , a v t o r i t a r o d a m l a r bilan
m u lo q o td a , n otanish sharoitda, q o ‘z g kalish v a q tid a , b a h s-m u n o z a ra d a
b i r m u n c h a q i y i n c h i l i k n i b o s h d a n k e c h i r a d i l a r . S h u n i n g d e k ,
s u h b atd o sh n in g n u tq uslubi, jum lalarni tuzishi h a m aham iyatga ega.
Taxilaliyadan aziyat ch ek u v c h ila r u zu n j u m l a l a r va u z u n bogMangan
m a tn la rd a n "qochishga" harakat qiladilar. U l a r q isq a jum lalarni deyarli
t o ‘g ‘ri talaffuz qiladilar, uzun jumlalarni csa m o s keluvchi ifodalilik tanlab,
a ynan bir b o ‘g ‘inlarni takrorlab, teziashgan t e m p d a talaffuz qiladilar.
T a x ila liy a k o T in is h la rin i ta s n if la s h
T em p n in g patologik tezlashuvi k o ‘pin ch a le k sik -g ram m atik va fonetik
xarakterdagi boshqa n u tq buzilishlari bilan u y g 'u n la s h a d i, y a ’ni q o ‘shilib
keladi. Bunday ko m b in o zlarn i belgilash u c h u n X I X a sr oxirlarida k o kp
miqdordagi te rm in la r tavsiya qilingan: B attarism u s P o ltern , Angophrasia,
P araphrasia, G lo tte r in g , T im u ltu s S e r m o n is , B r u d e ln , B a lb u tiem en t
Praeseps, T a c h ip h e m ia va boshqalar.
Bizning a d a b iy o tla rd a b u n d a y n u tq b u z ilis h la r in i u m u m la s h tirib
belgilash u ch u n g o h id a "tutilish" te rm in i q o ‘llaniladi. Bu qoidaga xilofdir,
chunki tutilish faqat asossiz t o ‘xtalishlar, p a u z a l a r , tutilib qolishlarni
belgilaydi, ayni holatda esa nutq buzilishlari a so sid a, e n g a w a l o , n u tq n in g
patologik tezlashuvidagi a g ra m m a tiz m la r yotadi.
Battarizm (parafraziya) - nu tq iy d iq q a tn in g a l o h id a buzilishi, n u tq
t e m p i n i n g o g ‘ir b u z ilis h i o q i b a t i s i f a t i d a , j u m l a l a r n i n g n o t o ‘g ‘ ri
shakllanishi. Bu holat k o ‘pin ch a b o sh q a n u tq buzilishlari bilan qo'snilib
keladi.
Kelib c h iq ish sabablari va m cxanizm lari sifatida somatik, psixogen
o m illa rn i va o d a t n i k o ‘rib chiqish m u m k i n . N evrologik ta d q iq o tla r
m iyaning fiziologik va a n a to m ik o ‘zgarganligini ko'rsatadi. Bu yo p re
natal buzilishlar h a q id a guvohlik beradi yo u la r konstitutsional xususiyat
sifatida n asld an naslga o ‘tgan.
A. L ib m a n n (1900) hisoblashicha, p arafraziya diqqatning k o ‘proq
m o to r yoki k o ‘p ro q sen so r kamchiliklari natijasida paydo b o ‘ladi. M.
N ad o le c h n i fikri b o ‘yicha, nutqdagi shoshilish, gapirish istagi va n u tq -
m o to r im koniyati orasidagi n om uvofiqükka asoslanadi. Bunday nutqiy
ataksiya s h o s h ilu v c h i va n o tin c h x a r a k te r d a g i, s o ‘z shakllarini an iq
xotirlashning yetishmasligi va diqqati buzilgan shaxslar u c h u n xosdir.
Og'irlik so ‘z n in g m o to r — artikulatsion qiyinchiligiga tushadi, xususan,
keyingi s o ‘z o ld in g is ig a suqilib kiradi. D i q q a t k onsentratsiyasi esa
detsentralizatsiyalanadi. M. Z elm anbuzilish sababini striopallidartizim dan
deb, tax m in q iladi. B u n d a n tashqari u, miy adagi organik o ‘zgarishlarni
va tezlashgan n u t q n i n g epilepsiya bilan bog'liqligini ko'rsatib o'tad i.
Psixik o m illa r ichidan diqqatni yetarli ja m la y olmaslik, fikrlash va
n u tq n in g nom uvofiqligini aytib o'tish lozim .
A n a to m o -fiz io lo g ik jih a td a n b attarizm (parafraziya) m exanizm ini,
m ark aziy n e rv s iste m a si nu q so n i o q ib a tid a q o 'z g 'a lis h ja ra y o n in in g
torm o zlan ish ja r a y o n i ustidan ustunligi holati bilan ham tushuntirish
m u m k in . M. N a d o le c h n i uni parartriya singari belgilaydi va bu buzilishni
b o ‘g ‘in va s o 'z l a r o ‘rnini alm ashtirishda, gapirilm ay ichda qolib ketishda,
nutqdn t o ‘xtalib qolishlarda vaqqol ifodalanadi deb hisoblaydi. E. Freshels
parafraziyani t o lg ‘ri n u tq mexanizmi jix a td a n tushuntiradi. N o rm a d a ,
diqqat tufayli fikrlar oqim i jarayoni n u tq n in g m o t o r epchilligiga muvofiq
y o ‘n altiriladi. S h u kabi p s ix o m o to r j a r a y o n l a r n i n g m a 'l u m tartibga
solinishiga erishiladi. Fikrlar oqim ining tezlashuvida m a ’lum m exanizm
b u z ila d i. K e y in g i t u s h u n c h a k o ‘p i n c h a av v a lg isid a n o ‘zib k e ta d i.
Parafraziya k o ‘rinishi hosil b o l a d i . Yu. A. Florinskaya fikri b o ‘yicha,
nutqiy d iq q a tn in g boshqaruvchi funksiyasi buziladi. Buning oqibatida,
nutqiy o q im m o b a y n id a unin g beixtiyor qayta qurilishi sodir b o ‘lmaydi.
N u tq iy o q im n in g m an tiq iy m u h im qism larida diqqatni jamlash yo'qoladi
va shu sababli n u t q tu tilu v c h a n , b e p a rv o , tartibsiz b o 'lib q o lad i, u
takrorlashlar, tushirib qoldirishlar, aralashtirishlar, oxirigacha gapirmaslik,
jumlaga m a 'n o j i h a t d a n to 'g 'ri kelm aydigan nutqiy materialni q o ‘shish
va shu kabilarni o ‘z ichiga oladi.
Lingvistik n u q ta y i n a z a rd a n parafraziyani sintaktik buzilish sifatida
k o krib chiqish m u m k i n ( A. G u ts m a n , 1885: X. Pik, 1913) A. G u ts m a n ,
fikr oqim ining tezligi va n u t q - m o t o r funksiyasi o'rtasidagi diskordinatsiya
hisobiga, oxirigacha gapirm aslik, tashlab o ‘tish nutqining noaniqligi kelib
chiqadi deb hisoblaydi. A. G u tsm a n bu nutq buzilishida tem p kamchiligini,
s o 'z la rn in g t o ‘g ‘ri tartibining buzilishida ifodalanuvchi (jumlani ochib
berish jarayonida) sintaktik tartib kamchiliklarini k o'rganchalik ko'rm aydi.
X. Pik n u tq jarayonida s o ‘zga katta e ’tib o m i qaratgan. N u t q ja ra y o n id a
so ‘zlam ing birikishi m a ’lum ju m la n i ifodalaydi. N u tq buzilishlarida ay n an
shu faza zarar ko'radi. Fikrni. s o ‘zlarni ta n la b ifoda e tis h n in g buzilishi
a l o h i d a a g r a m m a t i z m l a r g a o lib k e l a d i . Bu a g r a m m a t i z m l a r g a p
strukturasida noto'g 'ri nutqiy qurilishni aks ettiradi. Parafraziyani sintaktik
ag ram m atizm larn in g o ‘ziga xos shakllariga yoki organik q ato rd a g i nutq
buzilishlariga yaqinlashuvi, n u q s o n tu z ilish id a asosiy va ik k ila m c h i
buzilishlarni ajratish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Yu.A. Florenskaya parafraziya va afaziya m e x an izm larin i bir xil d eb
hisoblaydi. Afaziya va parafraziyadagi asosiy kam chiliklar ixtiyoriy s o ‘z
tanlashdagi qiyinchilik bilan b o g liq va quyidagicha aks etadi: n u tq sintaktik
qatorlarining t o ‘g*ri kechishining buzilishi, gapning zichlashm aganligi,
nutqqa q o 'sh im ch a elem entlam i beixtiyor q o ‘shish, so ‘z n in g h a r f tarkibini
buzilishi, literal parafraziyalarning mavjudligi.
Poltern (tutilish) patologik te z la sh g a n n u tq n in g b o 'li n i s h l a r bilan
(tutilish, to'xtalish, asossiz pauzalar) birgalikda uchray d ig an ko'rinishi.
U m u m iy va nutqiy m otorika kamchiligi bilan xarakterlanadi. K o 'p in c h a
boshqa nutq buzilishlari bilan uyg‘u nlashib keladi.
Aristotel ishtaridan boshlab, o rg a n ik va funksional kelib chiquvchi
turli xil kam chiliklarguruhida ko‘rib chiqilgan. X IX asr o x irid an b oshlab,
p o l t e r n m u sta q il n u tq b u z ilish i s if a tid a a jr a tilg a n . E k s p e r i m e n t a l
tadqiqotlar eng a w a lo tutilishni d u d u q la n ish d a n chegaralashga qaratilgan.
A. Kussmaul (1879) n u tq n in g dislogik kamchiliklari yoki dizfraziyani
a jr a td i. B u n d a n u t q n i n g m a z m u n t o m o n i b u z ila d i va s p a z m o t i k
la lo n e v r o z la r k u z a tila d i. A. K u s s m a u l b u n g a n u t q n i n g a r t i k u l a t o r
kamchiligi sifatida duduqlanishni kiritgan. U birinchi b o l i b tutilishni
d u d u q l a n i s h b ila n a r a la s h is h i m k o n i y a t i n i k o ‘r s a t i b b e r d i va bu
kamchiliklami farqlash usullarini tavsiya etdi: d u d u q lan u v ch ilard a nutqqa
diqqatni jalb qilish entikishni kuchay tirad i, tutiluvchi shaxslarda nutqni
yaxshilaydi; d u d u q lan u v ch ilar uy sh aro itid a yaxshi gap irad ilar. tutilib
gapiruvchi kishilar y o m o n ro q gapiradilar.
P o l t e r n va d u d u q l a n i s h b e l g i l a r i n i ta h lil q i l i s h j a r a y o n i n i n g
k o ‘rsatishicha, dastlabki h o la td a k ish ila r o ‘z k a m c h ilik la rin i o d a t d a
anglam aydilar, bu vaqtda d u d u q la n u v c h ila r o ‘z k a m c h ilig id a n aziyat
c h e k a d i l a r . D i q q a t n i j a m l a g a n d a , p o l t e r n va p a r a f r a z i y a d a n u t q
yaxshilanadi, duduqlanishda esa y o m o n la sh a d i. Erkin so 'z la s h u v vaqtida
poltern va parafraziya sim p to m lari kuchayadi, d u d u q la n ish s im p to m ia ri
kamayadi.
O 'tg a n yuz yillikning 30—50-yillarida elektroensefalografik tad q iq o tlar
o ‘tkazilgan va duduqlanish h a m d a tutilish orasidagi farqlar tasdiqlangan.
F r a n s u z t a d q i q o t c h i l a r i P i c h o n va Borel - M a i s o n n y (1 9 6 4 )
m in g ‘irlash deb nom lagan (B re d o u ille -m e n t) nutq buzilishini ajratadi.
M u a l l i f l a m i n g ta 'k id la s h ic h a , luiili&lidan niing'irlash s h u bilan farq
qiladiki, u t e m p va ritm kam chiligining nutqni faqat tashqi to m onigagina
t e g i s h l i d i r , tu tilis h d a esa b i r v a q tn in g o ‘z id a ichki va ta s h q i n u tq
z ara rlan a d i. Ayni vaqtda D. W eiss (1964) tasnifi tan olingan, bu tasn if
ikki shaklni ajratadi: tutilishning s o f shakllari va tutilish— belgilar.
T u tilis h n in g s o f shakllari rivojlanishining tu g ‘m a konstitu tsio n al
a n o m a l iyalariga asoslanadi. Tutilish jarayonida nutq yuzaki va bir vaqtning
o ‘z id a abstrakt xarakterga ega b o ‘ladi h a m d a bayon qilish m a z m u n i va
artik u latsiy alash uslubiga k o ‘ra m aydalashgan, noaniq b o ‘ladi. U n d a
a g r a m m a t i z m e l e m e n t l a r i va s in ta k s is b u z ilis h la ri ( y e m i r i l i s h l a r ,
takro rlash lar, teleskopirlash, q o ‘shishlar, ju m la d a s o ‘zlarni muvoflqlash
va b o sh q a rish n in g buzilishi) n a m o y o n b o ‘ladi. Bular fikrlashning ichki
tartibsizligini aks ettiradi. Tezlik, aritmiya, yutoqish tufayli nutq yetarlicha
ifodali boMmaydi.
D. W eiss tutilishning s o f shakllarini quyidagi guruhlarga b o la d i.
B irinchi guruh — m o to r kam chiliklar bilan; n u tq n in g tezlashuvi va
n utq tovushiari artikulatsiyasidagi kamchiliklar buzilishning asosiy belgilari
hisoblanadi.
Ikkinchi g uruh — sensor kam chiliklar bilan; tutilish klinikasida kerakli
s o ‘z la rn i topishdagi q iyinchiliklar ustunlik qiladi; eshituv diqqatining
buzilishi kuzatiladi.
U c h i n c h i guruh — y etarlicha so ‘z zaxirasiga qaram ay, nutq n i ifoda
etishdagi u m u m iy qiyinchiliklar bilan.
T o 'r t i n c h i guruh
— tutilish bilan; b u n d a nutq alohida unlilarni
c h o kzish ( a - a , e-e) yoki n u tq n i u m u m iy ifoda etish, so ‘z tanlashdagi
d o im iy qiyinchiliklarni aks ettiruvchi u n d o v lar q o ‘yish bilan boMinadi.
P o l t e r n x o r e y a d a , p s e v d o b u l v a r f a la jd a ( b o s h m i y a o r g a n i k
k a s a l l i k l a r i n i d i s t r o f i y a l o v c h i ) , s h u n i n g d e k , p s i x o p a t i y a d a , psixik
k asalliklarda, oligofreniyada kuzatiladi.
V. S. Kochergina fikricha, tutilish kengtraqatilganligi bilan farq qiladi.
K. P. Bekker (1981) m a ’lu m otiga k o ‘ra, om m aviy m aktabning 7—8 yoshli
o 'q u v c h ila ri orasida 1,8 % b otalar, d u d uqlanuvchilar sinfida esa 11,5%
b o la la r p o lte rn g a ega. Poltern belgilari uni norm al n utqdan, shuningdek
d u d u q la n u v c h ila r nutqidan farqlash im konini beradi.
B a tta r i z m ( p a r a f r a z iy a ) va p o lte r n d a ( tu tilis h ) n u tq iy va n o n u tq iy
buzilishlar
N u t q buzilishlari tashqi, ichki va y o z m a nutqqa taalluqlidir. Bu
k a m c h ilik la rg a ega kishilarning og'zaki nutqi u c h u n shoshilish, kam
tushunarlilik alohida tovushlar hosil bolishidagi qiyinchiliklar, tovushlami
tushirib qoldirishlar, almashtirishlar, tovushlar, b o ‘g ‘inlami o ‘zgartirish,
s o ‘z va y a x lit j u m la la r n i o ‘z g a r tir is h , n u t q d a tu s h irib q o ld iris h la r
xarakteriidir. G ap la m in g tushib qolishi, o'qilganni qayta s o ‘zlab berish
jarayonida n am oyon bo'ladi. G a p l a r qisqa, o 'z a r o b o g 'la n m a g a n , ayrim
detallan y o ‘q b o ‘ladi. N utqda shoshilish tutilishga olib keladi: o d a m tovushni
darrov talaffuz qilolmaydi, lab larv a til tovushsiz harakatlanadi, bu xoreotik
yoki entikishga oid harakatlam i eslatadi. Nafas, ovoz, diksiya buzilishlari
mavjud bo'ladi. Jarangdorlik y o ‘qoladi, ovoz zo'riqishlarining belgilari k o ‘p
va gohida monotonlik va burunlashgan o h a n g kuzatiladi. Ovoz kamchiliklari
farings va ovoz apparatining yetarlicha b o ‘shashmasligi tufayli yuzaga keladi.
Battarizm va poltem ga ega kishilar qanday o ‘qisalar x uddi sh unday
gapiradilar: uzun jumlalarni qisqartirishni m a ’qul k o ‘radilar. S h u n g a bog'liq
ravishda ular ko'p incha o'q ilayotgan narsaning asosiy joyini y o kqotadilar.
mazmunini eslab qolaolmaydiiar. Yozuv jarayonida q o l harakatining to'xtab
quiiiiii, u ‘iku¿iu yuuuush, 0‘rnini alm ashtirish. harflami n o t o 'g 'r i yozish,
b o ‘g*in, so'z va hatto butu n jum lalarni noto*g‘ri yozish bilan kuzatiladi.
Bu kam chiliklarda nutqiy faoliyatning barch a t o m o n la r i buziladi:
impressiv va ekspressiv nutq, prosodiya (ritm , te m p , ifodali o h a n g , pauza,
m antiqiy urg‘ular, nutqning musiqiyligi va shu kabilar); o v o z ( m o n o t o n ,
zaif, jadal, burunlashgan), nutqiy nafas, nutqiy motorika; n u tq n in g leksik-
g ra m m a tik qurilishi, sintaksis, s e m a n tik a ; s o ‘zlarni ta n la s h d a , u m u m iy
ifoda etishda va o ‘z fikrlarini ifodalashda doim iy qiyinchiliklar kuzatiladi.
N onutqiy simptomatika u m u m iy motorika, diqqat, tlkrlash, xulq-atvor
buzilishlarida namoyon b o la d i. Battarizm va poltemli kishilaming u m u m iy
motorikasida harakatlarning jadallashuvi, tarqoqligi, te z yurish, keskin
burilishiar kuzatiladi. N u tq yuz (grim aslar), q o ‘l va b u tu n ta n a n in g tez,
k o ‘p in c h a betartib harakatlari b ila n birga kuzatiladi. D iq q a t t u r g 'u n
b o l m a y d i . U la r b o sh q alarn i tin g la s h n i bilm aydilar. E s h itu v d iq q a ti
yomonlashgan b o ‘ladi. Shu tufayli u la r atrofdagilar gapini y o m o n anglab
oladilar va eslab qoladilar. Fikrlash tarqoqligi yetarlicha m a n tiq iy emasligi
bilan ajralib turadi, o ‘z kamchiligini sezmaydilar, aloqaga kirishadilar va
qat’iy fikrga egadidar. Bu sifatlarko‘p in c h a faqat ayrim hollardagina bunday
odam larning yordam so'rab murojaat qilishlariga sabab bo 'lad i. U la r o*z
kamchiliklarini yetarlicha anglam asalar ham , nutqning tuturuqsizligi va
notinch xulq-atvor sababli ularning nutqiy muloqoti chegaralangan.
N u tq te m p i b u z iig a n b o la la rn i te k s h iris h
Tekshirish kompleks holda olib boriladi: tibbiy va psixologo-pedagogik.
Tekshirish mazmuni nerv-psixiksohaning holatini, intellekt holatini (tibbiy
hujjat m a ’lumoti bo'y icha yoki shifokor-psixonevrolog t o m o n i d a n bolani
tekshirish bo'yicha) va nutq holatini (logopedik o ‘rganish asosida) o ‘z
ichiga oladi.
Bradilaliyali va taxilaliyali bolalarda tibbiy hujjat b o lyicha m a ’lu m o tla r
a n i q l a n a d i (psixik k asallik lar, n e v r o l o g i k s i m p t o m a t i k a g a te g is h li
m a ’lumotlar). Bolalik yoshidagi som atik va infeksion kasalliklar, travm alar,
bosh miya shishlari va boshqalar aniq lan ad i.
Qiividagi yo'n alish lar b o ‘vicha chuq u r. bntafsil a n a m n e z 0‘rganiladi:
o t a - o n a va qarindoshlardagi nutqiy k am chiliklar haq id a m a ’lum ot va
u la r d a g i n e rv -p s ix ik yoki s u ru n k a li k a sallik lar m avjudligi h aq id ag i
m a ’lu m o tla r; o nada homiladorlik va tu g ‘ruqning kechishi; bolaning nutqiy
riv o jla n is h i h aq id ag i m a ’l u m o t l a r ( s o ‘z la rn in g b o ‘g ‘in tuzilish id ag i
k a m c h i l i k l a r , a g r a m m a t i z m l a r , to v u sh va b o ‘g ‘inlarni ta k r o r la s h la r
b o ' l g a n m i yoki y o ‘q m i, n u t q t e m p i n i n g q a n d ay lig i, b u z ilg a n n u tq
te m p in in g m aktabda o ‘qishga tengdoshlarii bilan muloqotga t a ’siri alohida
belgilanadi); n u tq te m pi buzilishining taxminiy sabablari; bradilaliya yoki
taxilaliyani turli yosh davrlarida n am o y o n bo'lish xususiyatlari, oilada
b o l a h a y o t i n i n g s h a r t - s h a r o i t l a r i ( t a r t i b , o ila a ’z o l a r i n i n g o ‘z a ro
m u n o s a b a t i , u l a r n i n g b o la g a m u n o s a b a t i ) ; b o l a n i n g m o y illik la ri,
qiziqishlari, tengdoshlari, j a m o a bilan o ‘zaro munosabati; nutq tem pining
bu buzilishlari og‘ir shaklda n a m o y o n b o l g a n vaziyatlar doirasi; psixik
b elg ilarn in g n a m o y o n bo'tishi ( o ‘z kamchiligiga m unosabati, him oya
usullari, turli vaziyatlarda n u tq iy m uloqotga t a ’sir; o t a - o n a bilan, darsda,
b e g o n a la r bilan va h. k. ); n u tq te m p i buzilishining o'zlashtirishga t a ’siri
va b o sh q a la r. S o ‘ng quyidagilar aniqlanadi:
1) u m u m i y v a q o ‘1 motorikasi holati (taqlid qilish qobiliyati, mustaqillik,
harakat faolligi, q o ‘shilib keluvchi harakatlaming mavjudligi, tonus, tem p,
ifodalilik, harakatlaming koordinatsiyasi va undan bunga o ‘tish, ularning
kuchi, aniqligi, hajmi), bradikineziyaning b o r-y o ‘qligi aniqlanadi;
2) m im ik a holati;
3) ajratilgan harakatlar va u la r seriyasini bajarish vositasi orqali oral
prak sis,n u tq iy m otorika holatini aniqlash. H arak atn in g bo r yoki y o ‘qligi,
berilgan h a rak atn i boshqasi bilan almashtirilishi, h a rak atlar miq dori,
faollik, berilgan holatda o rganlarni ushlab turish imkoniyati, harakatlar
te m p i , sinkineziyalar aniqlanadi;
4) ekspressiv nutq; tov u sh , b o ‘g‘in, s o ‘z, jum lalarni talafTuz qilish;
q a y ta h ik o y a qilish, hikoya qilish, s u h b at, s h e 'r va prozaik matnlarni
o 'q is h , n u tq n in g savol-javob shakli, dialog, nutqning o'ziga hos shakllari
(aks ettirish, birgalikdagi n u tq , pichirlovchi, ritmik) kuylash. Tovush
talaffuzi h o la ti, m u ra k k a b s o 'z l a m i talafTuz qilish im koniyati, u zu n
ju m la la rn i, u zu n b o g ‘langan m a tn n i gapirib berish imkoniyati aniqlanadi;
in te r va intraverbal sekinlashuv yoki tezlashuvning mavjudligi; tem p,
ritm , u rg ‘u, ohang, o voz(kuchi, tem bri, modulatsiyasi, ovoz buzilishi);
o g 'z a k i n u tq n in g boshqa kamchiliklari;
5) yozuv; k o ‘chirib yozish va mustaqil yozish, d ik ta n tla m i, harf,
b o ‘g ‘i n , u z u n s o ‘z va j u m l a l a r n i , u z u n b o g l a n g a n m a tn n i. A lohida
e l e m e n t l a r v a m urakkab k om plekslam i yozish tezligi va sifati qayd etiladi.
Battarizm va poltemli bolalarda nutqning leksik, gram m atik qurilishini,
s e m a n tik a n i tekshirishga alo h id a e ’tibor qaratiladi:
- nutqiy bo'lmagan eshituv gnozisi, ritmlami idrok qilish va amalga
oshirish, ko‘ruv-fazoviy gnozis va praksis;
- eshituv, ko‘ruv va motor xotirasi;
- nutqiy faollikni.
Logopedik xulosada quyidagilar kokrsatib beriladi:
- bradilaliya, taxilaliyaning sof shakllari; taxilaliya shakllari (battarizm,
poltern); taxilaliyani duduqlanish bilan uyg‘unlashuvi;
- ifodalanish darajasi (yengil, o'rta, og‘ir);
- patologik sekinlashgan (tezlashgan) nutqning bola shaxsiyatiga,
uning kommunikativ imkoniyatlariga ta'siri;
- taxilaliya namoyon bo’luvchi vaziyat doirasi;
- psixik belgilarning namoyon bolishi;
- tashqi nutq buzilishi (tovush talatTuzi, nutqning leksik-grammatik
va semantik tomoni, prasodiya);
- ichki nutq buzilishi, psixik jarayonlar buzilishi (idrok, diqqat,
tafakkur);
- motorika xususiyatlari;
- xulq-atvor o‘zgarishlari.
Logopedik xulosa asosida nutq tem pining b u z ilis h in in g
duduqlanishdan, dizartriyadan psixik bemorlar nutqining buzilishidan
diiTerensial diagnostikasi o'tkaziladi. Taxilaliyani duduqlanishdan farqlash
murakkabdir; taxilaliyada nutq tashqi ko‘rinishidan duduqlanishni eslatadi,
ammo u o'zining tempi bilan farq qiladi, nutq qo'rquvi boMmaydi; Agar
taxilaliyali kishi o‘z nutqiga diqqatini qaratsa, u holda nutq yaxshilanadi,
duduqlanuvchilarda esa bunday hollarda nutq yomonlashadi. Taxilaliyali
bolalarda tiklar, mioklonuslar nutq yoki gapirish istagi bilan bogMiq va
ayni vaqtda bolaning gapirishi yoki gapirmasligidan qat’i nazar yuzaga
keladi, duduqlanishda qo'shimcha harakatlar odatdagidek nutq vaqtida
yuzaga keladi.
Taxilaliya va uning ko'rinishlarini farqlashda differensial tashxis
birmuncha murakkabdir. Ayrim tadqiqotchilar ularni tezlashgan nutq
namoyon bolishining ikki darajasi (M .Y e. Xvatsev) sifatida ko'radilar
yoki ularni bir nozolik guruhga birlashtiradilar (M . Zeeman). Haqiqiy
taxilaliya, sof, templi xarakterdagi kamchilikdir. Battarizm va polternda
nutq tempidan tashqari, sintaktik, morfologik, leksik va grammatik
buzilishlari kuzatiladi.
Bradilaliya qanchalik erta aniqlansa va qanchalik erta kompleks ta ’sir
boshlansa, kechishi shunchalik yaxshi bo'ladi. Bradilaliya somatik,
nevrologik yoki psixik kasalliklar belgisi bo‘lib kelgan hollarda, uning
kechishi asosiy kasallikni muvaffaqiyatli da’volashga bog‘liq bo‘ladi.
Taxilaliya odamningaqliy rivojlanishi va xulq-atvoriga bog‘liq bo‘ladi.
Bolalik yoshida bola qanchalik tinch boMsa, uning tashqi va ichki nutqining
tempi shunchalik oson shakllanadi. Taxilaliyani bartaraf etish samarasi
atrofdagilarga ham bog‘liq bo‘ladi: agar yaqinlaridan birortasi nutq
kamchiligi yoki nevrotik kamchiliklardan aziyat cheksa, nutq tempining
normallashuviga erishish birmuncha murakkab bo‘ladi, shuningdek,
taxilaliyani bartaraf etish natijasi yaqinlarining davolovchi shifokor va
logoped bilan hamkorligiga ham bog‘Iiqdir.
Duduqlanish bilan kombinatsiyalangan taxilaliyani farqlash ayniqsa
murakkabdir. Taxilaliya va duduqlanishning birmuncha o‘ziga xos farqlari
D. Weiss, J. Langova, M . Movarec, M. Zeeman, V.S. Kochergina
tadqiqotlarida berilgan. U lar 1-jadvalda berilgan.
O n iil
Nuqsonni anglash
Niitq zo'riqishida
T a x ila liy a (bntianzm pollern)
Y o ‘q
Yaxshiroq
Duduqlanish
Bor
Yomonroq
Nutqea diqqatni qaratish
Nulqni vaxshilavdi
Yonionlashtiradi
Aniq javoblami talab qiluvchi nutq
Nutq vaxshiroq
Yomonroq
Yaxshi tanish matnni o'qish
Notanish matnni o'qish
Yozuv
Yomon
Yaxshi
Shoshiluvdian takrorlaiuivchi
noaniq vozuv bilan
Yaxshi
Yomon
Siqilgan. zo’riqqan.
tonnozliiisan
O z nutqiaa munosabali
Belhrq. beparvo
hadiksilovchi
Psixologik kechinmalar
Akademik qobiliyatlar
Elektroensefalogramma
Li effekti
Aminazin
l£’t iborsiz
Yaxshi va yuqori bo' lislnga
qaramay. imkoniyal daraja>iga
yetmaydi
Dizritmi\a
Nutq yomonlashuvt
Yaxshilanish
lviicliaygan
Yaxshi \ a yuqori (ko'p
narsa o'qituvchilar
bilan munosabatga
b o g liq b o la d i)
K o pindia norma
Nutqyaxsliilanislii
Yomonlashuv
Psixometrik vositalar
Yomonlashuv
Yaxshilanish
i
Davolaitsh istaui
Kani \oki vo‘q
K o'p
Davolash maqsadi
Nutqdetallariga diqqatni
vo’nalhrish
Detallurdan diqqatni
chalsitish
I
Battarizm va polternning kechishini aniqlash birmuncha murakkab.
U kamchilik tuzilishga bog‘Iiq bo‘ladi. Bundan tashqari bemorning aqliy
rivojlanishi va xulq-atvori, mikro ijtimoiy muhit, o‘z vaqtida va kompleks
ta’sir muhim ahamiyatga ega.
Taxilaliya va bradilaliya profilaktikasi nasliy kasalliklarni; nerv-psixik
buzilishlarni, travmalarni, miya shishlarini, neyroinfeksiyalarni va shu
kabilarning oldini olish va davolash, ona va bolaning somatik, nerv-
psixik sog‘lig‘i haqida g‘amxokr!ik qilish, uning nutqi va xulq-atvorining
to ‘g‘ri rivojlanishi haqida hamxo‘riik qilishni o‘z ichiga oladi.
Kompleks (har tom onlam a) davolov- pedagogik ish tizimi
umumdidaktik va maxsus tamoyillami hisobga olgan holda tashkil qilinadi.
H ar tomonlama ta’sir etishning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ajratish
mumkin:
Korreksion ishda umumiy va nutq-harakat, umumharakat va eshituv,
ko'ruv, nutq-harakat va nutq-eshituv analizatorlari 0‘rtasidagi aloqaga
tayanch amalga oshiriladi. Umum iy harakatlar tempi va ritmining
normallashuvi, nutqiy harakatlaming aniqligi, ravonligiga ta’sir ko‘rsatadi;
turli xil ritmik strukturalami birmuncha tez idrok qilish va amalga oshirish
uquvi, bolaga nutqni to‘g‘r¡ tashkil qilishda va h.k. larda yordam beradi.
Korreksion ta’simi, bradilaliya va taxilaliyadan aziyat chekuvchilaming
tashqi va ichki nutqiga yo‘naltirish muhim. Masalan, bradilaliyada
mashg‘ulotlarga, verbal va noverbal tafakkumi rivojlantiruvchi, fikrlami
nutqiy tez tashkil qilish va boshqa vazifalami kiritish muhim.
Mashg‘ulot o‘tkazish mazmuni va shakli, bolaning asosiy faoliyati
bilan (o‘yin, o‘quv) bogliq bo'lishi lozim, uning yoshi esa nutqiy va
nutqiy boMmagan materialni, ish uslubini, individual yondashuvni
tanlashni belgilaydi.
Nutq tempi buzilishiga ega kishilar shaxsiyatining xususiyatlarini
hisobga olish, uning xulq-atvori, ijtimoiy adaptatsiyalanishi maqsadidagi
emotsional-irodaviy ko‘rinishlarini korreksiyalash bo‘yicha tizimli, maqsad
sari yo‘naltirilgan ish olib borish imkonini beradi.
Logoped bilan tizimli korreksion ish olib borish bilan bir qatorda,
bolaning o‘z nutqi va xulq-atvori ustida doim mustaqil ishlashi ham
muhimdir.
Ko‘rsatilgan holatlar yakka va guruhli logopedik ishlarda amalga
oshiriladi. Guruhli ish bir qator afzalliklarga ega; jamoada muammoli,
0‘yinli, nutqiy vaziyatni yaratish, muloqotni tashkil etish osonroq bo‘ladi.
Aw al tashabbus logopedga tegishli boladi, boialar esa bajaruvchi rolni
ijro etadilar. Sekin-asta tashabbus shug‘ullanuvchilarga o‘tadi: ular
mustaqil ravishda, umumiy harakatlar va nutq tempi va ritmi ustidan
nazorat o ‘rnatadilar.
Nutq tempi buzilishini bartaraf etish metodikasii tibbiy ta ’sir
ko‘rsatishni (dori-darmonli, fizioterapevtik davolash), shuningdek,
didaktik usullami, logopedik ritmikani, jismoniy tarbiyani o‘z ichiga oladi.
Bradilaliyada tibbiy ta’sir nerv faoliyati faolligini oshirishga va psixik
jarayonlami normallashtirishga qaratiladi. Dori-darmon bilan davolash
va fizioterapiya quwatni oshiruvchi xarakterga ega bo'ladi. Taxilaliyada
dori-darm onli davolash um um iy m u stah kam lovchi, u m u m iy
tinchlantiruvchi davolashni, ta’sirlanish, notinchlik, giperaktivlik va
boshqalarning namoyon bolishiga bogMiq ravishda differensiyalashgan
ta’sir ko'rsatishni o‘z ichiga oladi.
Fizioterapiya nevropotolog va fizioterapevt ko‘rsatmasi asosida
qo‘llaniladi. Asosan, Markaziy nerv sistemasi, umumiy tonusni tartibga
solish, ahvolni yaxshilash, jismoniy sogMiqni mustahkamlash uchun turli
xil balneologik muolajalar qo‘llaniladi.
Psixoterapiya, bradilaliya yoki taxilaliyali kishilar shaxsiyatini qayta
tarbiyalashga, o‘z shaxsiy nutqiga va mikroijtimoiy muhitga qarashini
o‘/gartirishga, nutqning ijtimoiy funksiyasini tarbiyalashga qaratilgan
bo‘ladi.
X X asrning 30-yillaridayoq Yu.A. Florenskaya Z.S. Xodorova bilan
hamkorlikda jamoali psixologik usulni ishlab chiqqan. Bunda nutqning
ijtimoiy tomoniga, bemorning uni o‘rab turgan muhitida vaziyatli
munosabatiga bog‘liq ravishdagi nutqiy kompensatsiya shart-sharoitiga
katta e’tibor qaratilgan. 0 ‘rab turuvchi muhit taxilaliyali bemorga
dekompensatsiyalovchi yoki kompensatsiyalovchi ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Metodik jihatdan to‘g‘ri qollanilish uni zaruriyatga aylantiradi
va korreksiyaning faol vositasiga aylanadi. Tushuntirish psixoterapiyasining
vazifasi - bemor shaxsini ijtimoiy qayta tarbiyalashdir. Faollikni
rag'batlantirish maqsadida ratsional psixoicrapiya vu autogen mashqlarni
qollash mumkin. Ratsional psixoterapiya guruhli va individual suhbat
shaklida olib boriladi. Bolalik yoshida bcvosita ma’qullash, maqtash,
bolani qoliab-quwatlash, uning yutuqlarini tan olish va ko'rsatib o‘tish
ko'rinishlaridagi psixoterapiyadan foydalaniladi.
Jamoali psixoterapevtik seanslar vaqtida dastlabki yutuqlar paydo
bolgani hamon autogen mashqlar boshlanadi. Autogen mashqlar kursiga
quyidagilar kiradi:
— vazifalari va o'ziga xos tomonlarini bemorlarga tanishtirish;
— o‘z-o‘zini boshqarishning asosiy usullarini o‘zlashtirish;
— patologik zo‘riqishlar vujudga keluvchi mushaklarning lokal
relaksatsiyasi ko'nikmalarini o‘rganib olish;
— o‘z-o‘zini ishontirishning qisqacha formulasini, mushak tonusini
faol tartibga solish usullarini va nutq faoliyati jarayonida lokal relaksatsiya
ko'nikmalarini egallash. Kuchaytirilgan osoyishtalik tavsiya qilinadi.
Mashqlar tugaganidan so‘ng o‘quvchilar yozma ravishda oktkazilgan
autogen mashqlar haqida hisobot beradilar. Nutqiy vazifalar jarayonida
ular asta-sekin, fikran gapirishdan shivirlash va baland nutqga, guruhli
ishdan yakka chiqishga nutqiy materialni bog'lab gapirishdan spontan
nutqga va jamoat oldida gapirishga o‘tadilar.
Bradilaliyada jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari (gimnastika va ritmikani
qo‘shganda) nafas va ovoz mashqlari bilan birgalikda qo‘l-oyoq, tana
uchun mustahkamlovchi harakatlar kompleksini o‘z ichiga oladi. Bular
awal o‘rta, so‘ng tezlashgan tempda olib boriladi. Taxilaliyada gimnastik
mashqlar tormozlovchi reaksiyalami, chidamni, diqqatni, uni bir joyga
to‘plashni, bir harakatdan ikkinchisiga o‘tishni, kerakmas harakatni
tormozlash va kerakligini faollashtirishni tarbiyalashga yordam beradi.
Barcha mashqlarni sanash, oxangli musiqa ostida, bir tekis, xotiijam,
ravon, sekin tempda o‘tkazish tavsiya qilinadi. Umummustahkamlovchi
mashqlar sport o‘yiniari bilan almashib turadi. Ular harakatlar ritmi va
tempini navbatma-navbat almashtirish orqali o‘tkaziladi.
Bradilaliyani bartaraf etishda logopedik usullar qo‘yidagilarga
yo'naltiriladi:
— nutq jarayonida birmuncha tez va aniq nutqiy harakatlarni
tarbiyalash;
— tezlashgan nutqiy reaksiyalarni tarbiyalash;
— ichki nutq tempini tarbiyalash;
— o‘qish va yozuv tempini tarbiyalash;
— sahnabop o‘qish va dramalashtirilgan nutqning ifodali shakllarini
tarbiyalash va h.k.;
— nutqning to‘g‘ri prosodik tomonini tarbiyalash: temp, ritm, ohang,
pauza, urg‘uni.
Yaqqo! ifodalangan bradikineziyada birinchi navbatda umumiy
motorikani normallashtirish muhim: birmuncha tezlashgan tempda
umumiy harakatlarritmi, maqsad sari yo‘nalganligi, koordinatsiyasi; so‘ng
qo‘l praksisini shakllantirish; eshituv, ko‘ruv diqqatini, bir obyektdan
ikkinchisiga diqqatni ko‘chirish tempini birmuncha tezlashuvini, ritmlarni
idrok qilish va amalga oshirish va hokazolarni rivojlantirish muhimdir.
Motorikaninig normallashuviga ko‘ra nutqiy material kiritiladi.
Korreksion ishning barcha ko'rinishlari turli xil nutqiy mashqlarga
asoslanadi. Asosiy mashqlar: turlicha murakkablikdagi nutqiy materialni
talafTuz qilish (bo‘g‘inlami, so‘zlarni, qisqa jumlalarni, tez aytishlami va
h.k.);
0 ‘qish (logoped bilan birgalikdagi, so‘ng mustaqil), qo‘l bilan chertib
maqomga solish ostida o‘qish, metronom ostida tempni sekin-asta tezlatish
bilan gapirish va o‘qish; tezlashgan tempda magnitofon lentasiga yozib
olingan nutqiy materialni eshitish va gapirib berish; logoped tomonidan
berilayotgan takt ostida, oldindan aniq gapirib olish bilan bo‘g‘inlar,
so'zlar va shu kabilami yozish, so'ng bolaning o‘ziga o‘zi berayotgan
takti ostida yozish; ichki nutq tempining tezlashuvi uchun turli xil temp
va ritmdagi tashqi ta’sirlovchilarning ta’siri jarayonida tasawur ustida
ishlash; bemorni logoped bilan turli xil personajlam ing nutqiy
xususiyatlarini o‘rganib, dialog shaklida amalga oshirib berishi, so‘ng
guruhdagi do‘sti bilan; dramalashtirish mazmuniga mos ravishda sahnaviy
xatti-harakatni tarbiyalash.
Bradilaliyada nutq tempining normallashuviga logopedik ritmika
bo‘yicha mashg‘ulotlar yaxshi yordam beradi. Musiqaning o‘zgaruvchan
xarakteri ostida to‘xtashlar, o‘tirib turishlar, sakrashlar almashinib
ko‘tarinki musiqa ostida turli xil yo‘nalishlarda yurish va marsh qilib
yurish amalga oshiriladi. Ko‘rsatilgan mashqlar sanash mashqlari bilan
uyg‘unlashadi. Bu mashqlar bajarilayotgan harakatlar tempini nazorat
qilishga yordam beradi va bolalarga nutqda kerakli tempni ushlashni
osonlashtiradi. Diqqatni faollashtiruvchi mashqlar ko‘ruv, eshituv
ta’sirlovchilariga tez va aniq reaksiyani tarbiyalaydi, xotiraning barcha
turlarini rivojlantiradi: ko'ruv, eshituv, motor.
Ritmik mashqlar forte - kuchli, mezzoforte - o‘rtacha kuchli singari
musiqa asarining dinamik tavsifnomalari bilan bogliq. Qo‘l, oyoq, tana
uchun ritmik mashqlar tez, aniq bajariladi. Ritm qizg'in qarsak, doiraga
zarba berish, bayroqchalami silkitish, depsinish va shu kabilar bilan
belgilanadi.
Kuylar qisqa ohangdoshlik bilan kuylanadi, qo‘shiqlar tempi uzuq,
boMingan xarakterdagi, o‘rtacha va tez bo‘ladi.
H a ra k atli o ‘yin la r: sujetli va sujetsiz. Sujetsiz o ‘yinlarga
quvlashmachoq, berkinmachoq, estafeta-o‘yinlar, predmetlar bilan
o‘ynaladigan o‘yinlar, sport musobaqalari elementlari bilan tashkil qilingan
o‘yin!ar va shu kabilar kiradi. Sujetli-harakatli o‘yinlar shartli ravishda
hayotiy yoki ertak qahramonlarini aks ettiradi va dialoglarda,
dramalashtirishlarda nutqni o‘zlashtirib, o‘rganib olishga yordam beradi.
0 ‘quvchilarning musiqali mustaqil faoliyati: ko‘tarinki musiqa ostida
harakatlarni qizg‘in bajaradilar - o‘tin yoradilar, otda chopadilar,
bokslaydilar va hokazo. So‘ng logoped yordamida va mustaqil ravishda
xalq o'yinlari, xarakterli raqslar, bal raqslari (polka, sakrab chopish) kabi
ijodiy kompozitsiyalami ijro etadilar. Torli va zarbli musiqa asboblarida
o‘ynaydilar. Oddiy va murakkab ritmik tuzilishlarni amalga oshiradilar.
Olib borilgan mashg‘ulotlartufayli 6—12 oyda nutq ma'lum miqdorda
aniqroq va tezroq bo‘lib qoladi. Biroq, mashg‘ulotlar kursidan so‘ng
ham bolalar ustidan taqqoslovchi uzoq kuzatuv olib borish lozim. Shu
maqsadda mustaqil mashg‘ulotlar, nutq tempi ustidan doimiy nazorat,
logopedda konsultativ mashg‘ulotlar, katamnestik tekshiruvlaroiib borilish
tavsiya qilinadi.
Taxilaliyani bartaraf etish quyidagilami tarbiyalashni ko‘zda tutadi:
a) sekin, osuda, ravon, qat’iy ritmik nafas va ovoz hosil bo‘lishini; b)
shoshmasdan ritmik o‘qishni; d) xotirjam ritmik tartibga solingan nutqni;
e) nutqiy va umumiy xatti-harakat jarayonida jamoaga sogMom qarashni;
f) nutqga qaratilgan umumiy va eshituv diqqatini.
Taxilaliyadan aziyat chekuvchi o ‘smirlar va kattalar bilan olib
boriladigan logopedik ishni bartaraf etishning murakkabligi va doimiy
qaytalanishlar sababli bosqichma-bosqich o'tkazish tavsiya qilinadi.
Birinchi bosqich — sukut saqlash tartibi. Logoped jamoa bilan muloqot
jarayonida har kimning nutq xususiyatlari bilan tanishadi, nutq tempini
normaga keltirish uchun logopedik mashg‘ulotlar va jamoa ahamiyati
haqida suhbat o ‘tkazadi. Mashg‘ulotdan tashqari va uyda maksimum
darajada sukut saqlash, eng muhim jumlalarbilangina chegaralanish tavsiya
qilinadi. Sukut saqlash holati tashvishli qo‘zg‘aluvchanlikni yo‘qotadi,
o‘quvchilami tinchlantiradi, ularni mashg‘ulot vazifalari va qoidalariga
jalb etadi. Logoped bilan mashg‘ulotlar olib borilishi jarayonida, oddiy
nutqiy materiallar ustida sekinlashgan tempni o‘zlashtirish boshlanadi.
(aks ettirilgan, birgalikdagi nutq, savollarga javoblar).
Ikkinchi bosqich— sekinlashgan tempni o'zlashtirish bo‘yicha olib
boriladigan ish baland o‘qish materialidan boshlanadi. A w al logoped
o ‘qish namunasini beradi, so‘ng bolalar navbatma-navbat har kimning
o‘qishini tahlil qilgan holda bog‘langan, aks ettirilgan holatda o'qiydilar.
Har bir mashg‘ulot nutqiy mashqdan boshlanadi (30 yoki 50 gacha sanash),
so‘ng shug‘ullanuvchilarning birining rahbarligi ostida yakka va guruhli
mustaqil (4— 5 kishi) nutqiy ish olib boriladi.
Barcha harakatlarni
sekinlashtirish, assotsiativqatorlaroqimi tezligini, tashqi muhitga boMgan
reaksiyani, barcha xatti-harakatlarni sekinlashtirish tavsiya qilinadi. Il
bosqich oxirida uyda va guruhdagi ishlar yakuni ko‘rib chiqiladi, bolalar
o‘z ahvollari haqida hisobot beradilar.
Uchinchi bosqich — bayon qilinuvchi fikrlami tahrir qilish, ko‘zlangan
mazmun bo'yicha jumlalarning to‘g*riligi ustida ish olib boriladi.
Mashg'ulotlar materiali: reja bo'yicha va rejasiz o‘qilganni aniq gapirib
berish, u yoki bu uzunlikdagi ixtiyoriy yo'nalish bilan gapirib berish,
qayta gapirib berishni dctallashtirish; aynan bir jum laning turlicha
holatdagi talafïuzini mashq qildirish.
To‘rtinchi bosqich — guruhli hikoya ustida ishlash. O'z do‘stini diqqat
bilan eshita turib, har bir kishi hikoyaga (logoped yoki navbatchi signali
bo‘yicha) kutilmaganda qo‘shiladi. Bu bosqichda, o‘ziga o‘zi sekin o‘qish
qo‘shiladi, bu shug‘ullanuvchilaming og‘zaki nutqiga intizomlashgan va
sekinlashgan ta’sirko‘rsatadi. Nutq ustida yakka ishlashga ko‘p vaqt ajratiladi.
Bu logopedik kurs tugaganidan so‘ng ham bir yildan kam bolmagan
muddatda, kuniga 2 maitadan (ertalab va kechqurun 10-30 daqiqadan)
davom etadi.
Mashg'ulotlarda qoMlanuvchi usullar: taqlid, bog‘langan, birgalikda
aks ettirilgan talafiuz, ritmik olqish, takt ostida nutqiy mashqlar (qo‘l
zarbi, oyoq depsinish, qarsak va shu kabilar bilan belgilanuvchi), tolg‘ri
nutqni yozish va eshitish( magnitofon tasmasiga yozilgan) va boshqalar.
Bu bosqichda logopedik kabinetdan tashqarida, individual va jamoa
bilan funksional mashqlar o ltkaziladi. Logopedik mashgkulotlarda
sekinlashgan (va normal) tempda dialogik muloqotga imkon tug‘ilsa,
funksional mashqlarga o‘tishga sharoit mavjud boladi. Funksional mashqlar
ko‘chada, do‘konda, pochtada, transportda va h.k. lardagi dialoglar
xarkteriga egadir. Bemorlar nutqiy materialni oldindan tayyorlaydilar, uni
uyda va guruh mashg‘ulotlarida qayta ishlaydilar. Logopedik muassasalardan
tashqaridagi funksional mashqlar o‘z nutqiga e’tibomi va suhbatdoshi
javoblariga e’tibomi tarbiyalaydi; hissiy zo‘riqish vaqtida o ‘z nutqi va xatti-
harakatini boshqarish uquvini tarbiyalaydi, nutqiy faollikni stimullaydi va
shaxsiyatni qayta tarbiyalashga yordam beradi.
Beshinchi yakunlovchi bosqich— jamoat oldiga chiqishga tayyorgailik.
Buning uchun o‘quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olgan
holda material tanlanadi. Xatti-harakatlar odati, nutq tempi mustaqi!
yakka va frontal mashg'ulotlar jarayonida ishlanadi; o'quvchilaming
chiqishlari magnitofon tasmasiga yoziladi, eshitib ko'riladi, mazmuni va
tashqi bezatiiishi bo'yicha tahli! qilinadi.
Kurs davomiyligi 2,5— 3 oy. Agarbu vaqt yetarli boMmasa, tanaffusdan
so‘ng mashg'ulotlarni 4—6 oy mobaynida davom ettirish tavsiya qilinadi.
Logopedik kursdan so'ng, to‘gkri nutq malakalarini keyinchalik mustaqil
mastahkamlashga yo‘nalish beriladi.
Maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarda taxilaliyani bartaraf
etishda, taxilaliya mexanizmi va simptomatikasini o’zgartirishlar bilan
duduqlanish korreksiyasi bo‘yicha olib boriluvchi mctodikadan foydalanish
tavsiya etiladi. Umuman olganda, duduqlanish va taxilaliyada bolalar
bilan olib boriladigan logopedik ish tamoyillari va mazmuni o‘xshashdir.
Logopedik ritmika, ritmik mashg'ulotlar va nutqiy yuklamalar
murakkabligining har bir bosqichda o‘sishi bilan birga, ma’lum ketma-
ketlikda logopedik korreksiyaga qo'shiladi. Sekinlashgan temp,
mashg'ulotning asosi hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagilar va boshlang‘ich sinf o ‘quvchilarida
logopedik korreksiya kursi 6 oydan - 1-yilgacha. Qaytalanish holatlarida
takroriy mashg‘ulotlar kursi muhimdir.
Battarizm va polternni bartaraf etish bo‘yicha logopedik ishda, aniq
asosdagi tushunchalami shakllantirish va ulami grammatik to*g‘ri ifodalash
birinchi o‘rinda turadi.
1.
Nutqi boshqa psixik jarayonlar bilan birgalikdagi tizim sifatida
yondashuv. Nutq elementlari, nafas va artikulatsiyaning alohida
funksiyalari singari oliy tartibdagi yaxlit nutqiy mahsulotlar ustida ishlash
tavsiya qilinadi; mustaqil bayon qilish, qayta himoya qilish, dialog-
deklamatsiya, tayyorlangan va erkin hikoya, doklad, ma'lumot, fikrlarni
erkin ifoda etish ustida ishlash.
Asosiy usul — diqqatni ko‘chirish jarayonini fikrni ketma-ketlikda
mantiqiy ochib berish jarayoniga muvofiq kelishi uchun nutqga bernor
diqqatini qaratish, uni jumladagi har bir so'zga to‘gkri taqsimlash
hisoblanadi. Shu maqsadda quyidagilardan foydalaniladi:
— jumla, matnlarni birgalikda- aks ettiruvchi talaffuz qilish;
— jumlada mantiqiy urg‘u berish ustida ishlash;
— boshqa so‘zlar bilan tushuntirish;
— logoped bilan dialoglar, kerakli obrazni yetkazish uchun sahnabop
xatti-harakat va ifodali nutqni talab qiluvchi bolalar o ‘rtasidagi
dramatizatsiya.
— logoped bilan birgalikda, logoped ortidan aks ettirilgan o‘qish.
So‘z, jumla bo‘yicha ketma-ket va har yerdan olqishs oldindan belgilab
qo'yilgan matn bo‘yicha o'qish, karton chiziq 0‘rtasidagi kesik joy orqali
o‘qish, bunda karton qatorbo‘yicha sekin surilib, awal bir, so‘ng ikkinchi
so‘zni,so‘ngra sintagmani, va nihoyat yaxlit jumlani ochib beradi.
2. Nutqiy va nutqiy bo‘!magan vazifalarda mantiqiy tafakkurni
tarbiyalash. Masalan, seriyali rasmlarni kerakli ketma-ketlikda qo‘yib
chiqish, berilgan predmetli rasmlar orasidan ortiqchasini olib tashlash
yoki bayon qilishning umumiy rejasini tuzish; hikoyaning m a’lum
qismidagi asosiy fikrni ochib berish; berilgan sujetlarning bir nechta
"boshlanish" yoki "nihoya" variantlarini topish va xokazo.
3. Ichki nutq nuqsonlarini bartaraf etish. Shu maqsadda mazmunli
bayon qilish sujetli rasmlar, matn yordamida amalga oshiriladi. Bunda
awal logoped bilan birgalikda, so‘ng mustaqil savollar bo‘yicha sujetli
rasmlar, matn o'rganiladi. Hikoya qilib berish rejasi tuziladi. Matn
yoziladi, o'qiladi, xotiralash bo‘yicha qayta hikoya qilinadi.
4. Eshituv diqqati, jumlalar, matnlar materiali asosida nutqni eshitish
uquvim rivojlantirish. Magnitofonli mashg'ulotlar foydalidir. Bunda bola
birvaqtningo‘zida matnni eshitadi va ko'radi (o‘qiydi). Matn magnitofon
tasmasidan sekinlashgan tempda taraladi. O'z nutqiga diqqatni jalb etish
uchun, sekinlashgan va tezlashgan tempdagi nutq namunalari eshitish
va keyin tahlil qilish uchun beriladi. Ohang ustida ishlash foydalidir.
5. Nutq tempini tartibga solish ustida ishlash: harakatlar bilan
birgalikda sanash mashqlari, bo‘g‘in bo‘yicha yoki ritmik tiqillatish
hamkorligidagi nutq, qisqa matndan mazmunli qismlarni ajratish,
jumladagi mazmunni (rasm asosida tuzilgan) ajratish va nutqiy materialni
mazmuniga ko‘ra mos keluvchi ohang bilan talaffuz qilish; turli xil jumlalar
ritmini tiqillatib berib borish bilan bir vaqtning o‘zida uni ritmik gapirib
berish va h.k.
6. Sekinlashgan va aniq talaffuzni mustahkamlash, o‘z nutqiga e’tibor
va xotirjam xatti-harakatni m ustahkamlash uchun logopedik
mashg‘ulotlardan tashqari ish.
Battarizm va polternni bartaraf etish, mashg‘ulotlami erta boshlashni,
tizimli uzoq davom etuvchi logopedik ta’simi va tez-tez qaytalanish tufayli
keyinchalik doimiy nazoratni talab qiladi. Bu kamchiliklami bartaraf
etish bo'yicha olib boriladigan ish ko‘p hollarda duduqlanishning oldini
olishga xizmat qiladi.
Nutq tempi buzilishlaridan aziyat chekuvchi shaxslarga kompleks
ta’sir ko'rsatish samaradorligi, yuqorida ko‘rib chiqilgan bir qator shart-
sharoitlarga bôg‘liqdir.
Tayanch tushunchalar:
I.
Battarizm ( grekcha battarismos — duduqlanish) — haddan ziyod
tezlashtirilgan nutq. Battarizmda so'zlarjuda tezsur’atda, noaniq talaffuz etiladi,
gapdagi oxirgi so'zlar tushirib qoldiriladi.
2. Balneologiya mineral suvlar va loylardan davo ^ifatidu foydalaaishni,
shuningdek, turli kasalliklarni davolash va profilaktika metodlarini o'rganadigan
fan.
3. Bradilaliya (grek. Bradys - sekin, lalia - nutq) - nutq tempining patologik
sekinlashuvi.
4. Detsentralizatsiya — markaziy organlarning ba’zi vazifalarini mahalliy
organlarga berish.
5. Interverbal sekinlashuv — so‘zlar orasidagi pauzalaming cho‘zilib ketish
yoki nutq tovushlarini sekin, cho‘zib talafTuz etish va so‘z tovushlari orasidagi
pauzalarning cho'zilishi.
6. Metronom — musiqada tempni aniqlash uchun ishlatiladigan asbob.
7. Modulyatsiya (lotin. Modulatio - bir maromdagi, ritmdagi) - bir ohangdan
ikkinchi ohangga o'tish.
8
. Skandirlanish - har bir misrdagi urg'uli bo‘g‘iimi aniq qilib o‘qimoq.
9. Taxilaliya (grek. Tachis - tez, lalia - nutq) - nutq tempining patologik
sekinlashuvi.
Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. Nutq tempining buzilishini ta’rifini ayting.
2. Nutq tempining buzilishi haqida muammolarning rivojlanishining qisqacha
tahlil qilib bering.
3. Nutq tempining sekinlashuvi (bradilaliya) kamchiligining tuzilishi va
mexanizmini yoritib bering.
4. Nutq tempining tezlashuvj va haddan tashqari tezlashuvi (taxilaliya,
battarizm) kamchiligining tuzilishi va mexanizmini yoritib bering.
5. Nutq tempi buzilgan shaxs bilan o‘tkaziladigan logopedik tekshirishning
asosiy bo‘limlarini tushuntirib bering.
6. Nutq tempi buzilgan shaxs bilan olib boriladigan kompleks davolov-
pedagogik ta’sirning asosiy tamoyillarini yoritib bering.
7. Bradilaliyada olib boriladigan metodik korreksion-pedagogik ishlarning
asosiy bo‘limlari va mazmunini aytib bering.
8. Taxilaliya, battarizmda olib boriladigan metodik korreksion-pedagogik
ishlarning asosiy boMimlari va mazmunini aytib bering.
9. Nutq tempi buzilgan shaxs bilan olib boriladigan mashg'ulotning
ishlanmasini tuzing.
10. Nutq tempi buzilgan shaxslarning nutq tempini tekshirish uchun indi
vidual nutq kartasini tuzishga harakat qiling.
Do'stlaringiz bilan baham: |