To‘rtinchi nashri uo‘K

59
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
turib, yugurib ketadi. Bir otning qorni yorilgan, 
ichak-chavog‘i osilib yotibdi. Otning oyog‘i ichak-
ka o‘ralashib, ag‘dariladi, keyin yana tipirchilab 
o‘rnidan turadi.
Detering miltig‘ini ko‘tarib, otni nishonga ola-
di. Kat uning qo‘liga uradi:
– Esing joyidami?
Detering dag‘-dag‘ titragancha miltiqni yerga 
uloqtiradi. 
Biz o‘tirvolib, quloqlarimizni berkitamiz. Ammo 
yurakni ezadigan bu noladan yashirina olmaymiz 
– bundan yashirinib bo‘lmaydi.
Hammamiz ko‘p narsani boshdan kechirganmiz. 
Shunga qaramay, sovuq terga botib ketdik. O‘rni-
mizdan turib, duch kelgan tomonga qochgimiz kela-
di, qayoqqa bo‘lsa ham mayli, faqat shu nolani eshit-
masak bas. Bular-ku, atigi otlar, odamlar emas.
Durbinda yana zambil ko‘targan sanitarlarning 
sharpasi ko‘rinadi. So‘ng ketma-ket bir necha o‘q 
uziladi. Qora guvalalar bir sapchiydi-yu, yapasqi 
shaklga  kiradi.  Хayriyat-e!  Lekin  hali  yana  bor. 
Butun azobini faryodga joylab, o‘tloqda chopib 
yurgan ayrim yarador jonivorlarga odamlar ya-
qinlasha olmayapti. Mana, bir ot tiz cho‘kdi... O‘q 
uziladi. Ot yiqiladi; yana bittasi qoladi. Bu jonivor 
oldingi ikki oyog‘ini yerga tiragancha turgan yeri-
da gir aylanyapti – umurtqasi singan shekilli. 
Askar chopib borib, uni otib tashlaydi. Ot ohista 
va vazmin qulaydi.
Quloqlarimizdan  kaftimizni  olamiz.  Nolalar 
tingan. Faqat bittagina uzun, so‘nib borayotgan 
хo‘rsiniq hamon havoda titrab turibdi. Tegramiz-
da yana raketalar, snaryadlar, yulduzlar... Endi 
bu manzara kishiga hatto g‘alatiroq tuyuladi.
Detering chetroqqa chiqib, to‘ng‘illaydi:

---

60
Erix Mariya Remark
–  Bu  maхluqlarning  nima  aybi  bor,  qani  kim 
tushuntirib beradi?!
U  yana  yonimizga  keladi.  Haliyam  hoviridan 
tushmagan:
– Dunyodagi eng qabih pastkashlik – joni-
vorlarni urushga haydash!
* * *
Orqaga qaytamiz. Mashinalar kutayotgan yer-
gacha ancha yayov yurish kerak. Osmon yorishib 
qolgan. Soat uchlar chamasi. Salqin shabada es-
yapti. Subhidam g‘ira-shirasida yuzlarimiz kul-
rang tus olgan.
Tusmollab, oldinma-ketin tizilishib, okop va 
chuqurliklar osha olg‘a siljiyapmiz, birdan yana 
tumanga duch kelamiz. Katchinskiyning avzoyi 
buzuqroq – bu yaхshilik alomati emas.
– Nega avjing past? – so‘raydi Kropp.
– Tezroq uyga yetvolsak, yaхshi bo‘lardi-da.
«Uyga» deganda u barakni nazarda tutyapti.
– Bu yog‘i oz qoldi, Kat.
Kat asabiylashadi:
– Bilmadim-ov...
Uzun xandaqdan o‘tib, o‘tloqqa chiqamiz. Ana, 
o‘rmon ham ko‘rindi; bu joyni har bir qarichi biz-
ga tanish. Anavi esa qora хochlar dikkayib tur-
gan qabriston.
Shu payt orqa tomonimizda chiyillagan ovoz 
eshitiladi. Bu ovoz sal o‘tmay qasir-qusur, gum-
bur-gumburga aylanadi. Darrov engashib ola miz 
– yuz qadamcha oldinda yerdan alanga buluti 
o‘sib chiqadi.
Ketidan ikkinchi snaryad portlaydi, o‘rmon te-
pasiga bir uyum tuproq ko‘tariladi, ayni paytda 
uch-to‘rt tup daraхt ham havoda bir lahza mual-

---

61
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
laq turadi-da, so‘ng payrahaday mayda-mayda 
bo‘lib, atrofga sochilib ketadi. Endi snaryadlar 
do‘lday yog‘ila boshlaydi. 
Kimdir:
– Pana joyga! Pana joyga! – deb baqiradi
O‘tloq – tep-tekis, o‘rmon – uzoq, u yer bari-
bir  хatarli:  birdan-bir  pana  joy  –  qabriston. 
Qorong‘ida  qoqila-turtila  o‘sha  yoqqa  qarab  yu-
guramiz.  Har  kim,  хuddi  mo‘ljalga  tushgan  tu-
pukday, bitta-bitta qabrga yopishadi.
Sal imillasak, kech bo‘lardi. Hayal o‘tmay, biz ni 
qurshab turgan tun qo‘ynida bamisoli jinlar bazmi 
boshlanadi. Yer-u ko‘k titraydi. Tundan ham qora, 
bukchaygan bahaybat maxluqlar goh ustimizga 
yopiriladi, goh tepamizdan o‘tib ketadi. Portlash 
 alangasi qabristonga hilpiroq shu’la sochadi.
Hamma yo‘llar berk. Yuragimni hovuchlab, 
o‘tloqqa nazar tashlayman. O‘tloq po‘rtana pay-
tidagi dengiz sathini eslatadi, snaryadlar qo‘por-
gan tuproq favvoraday osmonga sochilyapti. Bu 
yerdan birovning omon-eson o‘ta olishiga aql bo-
var qilmaydi.
O‘rmon ko‘z o‘ngimizda kunpayakun bo‘la-
di, snaryadlar uni qiyma-qiyma qilib, yerga qo-
rishtirib tashlaydi. Shu yerda, qabristonda pusib 
yotishdan bo‘lak ilojimiz yo‘q.
Ro‘paramizda yerning qa’ri ochilib, havoga 
tuproq  ko‘tariladi.  Qandaydir  turtkini  sezaman. 
Snaryad parchasi yengimning tirsagini yirtib 
tashlabdi. Mushtimni qisaman. Og‘riq yo‘q. Bari-
bir ichim g‘ash – yaralanganda og‘riq keyinroq 
seziladi. Bilagimni siypalab ko‘raman. Butun. 
Shu payt boshimga bir narsa qarsillab uriladi, 
ko‘zim tinib ketadi. Ishqilib, hushdan og‘masam 
bas! Allaqanday chuqurga qulab tushaman, lekin 

---